诗文大全
6/79页操吴戈兮被(pī)犀(xī)甲,车错毂(gǔ)兮短兵接。
旌(jīng)蔽日兮敌若云,矢(shǐ)交坠兮士争先。
凌余阵兮躐(liè)余行,左骖(cān)殪(yì)兮右刃伤。
霾(mái)两轮兮絷(zhí)四马,援玉枹(fú)兮击鸣鼓。
天时怼(duì)兮威灵怒,严杀尽兮弃原野。
出不入兮往不反,平原忽兮路超远。
带长剑兮挟秦弓,首身离兮心不惩。
诚既勇兮又以武,终刚强兮不可凌。
身既死兮神以灵,魂魄毅兮为鬼雄。(魂魄毅兮一作:子魂魄兮)
手拿干戈啊身穿犀皮甲,战车交错啊刀剑相砍杀。
旗帜蔽日啊敌人如乌云,飞箭交坠啊士卒勇争先。凌余阵兮躐余行,左骖(cān)殪兮右刃伤。犯我阵地啊践踏我队伍,左骖死去啊右骖被刀伤。
埋住两轮啊绊住四匹马,手拿玉槌啊敲打响战鼓。
昏地暗啊威严神灵怒,残酷杀尽啊尸首弃原野。
出征不回啊往前不复返,平原迷漫啊路途很遥远。
佩带长剑啊挟着强弓弩,首身分离啊壮心不改变。
实在勇敢啊富有战斗力,始终刚强啊没人能侵犯。
身已死亡啊精神永不死,您的魂魄啊为鬼中英雄!
国殇:指为国捐躯的人。殇:指未成年而死,也指死难的人。操吴戈兮被犀甲:手里拿着吴国的戈,身上披着犀牛皮制作的甲。吴戈:吴国制造的戈,当时吴国的冶铁技术较先进,吴戈因锋利而闻名。被,通“披”,穿着。犀甲:犀牛皮制作的铠甲,特别坚硬。车错毂兮短兵接:敌我双方战车交错,彼此短兵相接。毂:车轮的中心部分,有圆孔,可以插轴,这里泛指战车的轮轴。错:交错。短兵:指刀剑一类的短兵器。
旌蔽日兮敌若云:旌旗遮蔽的日光,敌兵像云一样涌上来。极言敌军之多。矢交坠:两军相射的箭纷纷坠落在阵地上。
凌:侵犯。躐:践踏。行:行列。左骖殪兮右刃伤:左边的骖马倒地而死,右边的骖马被兵刃所伤。殪:死。
霾两轮兮絷四马:战车的两个车轮陷进泥土被埋住,四匹马也被绊住了。霾:通“埋”。古代作战,在激战将败时,埋轮缚马,表示坚守不退。援玉枹兮击鸣鼓:手持镶嵌着玉的鼓槌,击打着声音响亮的战鼓。先秦作战,主将击鼓督战,以旗鼓指挥进退。枹:鼓槌。鸣鼓:很响亮的鼓。
天时怼兮威灵怒:天地一片昏暗,连威严的神灵都发起怒来。天怨神怒。天时:上天际会,这里指上天。天时怼:指上天都怨恨。怼:怨恨。威灵:威严的神灵。严杀尽兮弃原野:在严酷的厮杀中战士们全都死去,他们的尸骨都丢弃在旷野上。严杀:严酷的厮杀。一说严壮,指士兵。尽:皆,全都。
出不入兮往不反:出征以后就不打算生还。反:通“返”。忽:渺茫,不分明。超远:遥远无尽头。
秦弓:指良弓。战国时,秦地木材质地坚实,制造的弓射程远。首身离:身首异处。心不惩:壮心不改,勇气不减。惩:悔恨。
诚:诚然,确实。以:且,连词。武:威武。终:始终。凌:侵犯。
神以灵:指死而有知,英灵不泯。神:指精神。鬼雄:战死了,魂魄不死,即使做了死鬼,也要成为鬼中的豪杰。
《九歌》是一组祭歌,共11篇,是屈原据民间祭神乐歌的再创作。《九歌·国殇》取民间“九歌”之祭奠之意,以哀悼死难的爱国将士,追悼和礼赞为国捐躯的楚国将士的亡灵。乐歌分为两节,先是描写在一场短兵相接的战斗中,楚国将士奋死抗敌的壮烈场面,继而颂悼他们为国捐躯的高尚志节。由第一节“旌蔽日兮敌若云”一句可知,这是一场敌众我寡的殊死战斗。当敌人来势汹汹,冲乱楚军的战阵,欲长驱直入时,楚军将士仍个个奋勇争先。但见战阵中有一辆主战车冲出,这辆原有四匹马拉的大车,虽左外侧的骖马已中箭倒毙,右外侧的骖马也被砍伤,但他的主人,楚军统帅仍毫无惧色,他将战车的两个轮子埋进土里,笼住马缰,反而举槌擂响了进军的战鼓。一时战气萧杀,引得苍天也跟着威怒起来。待杀气散尽,战场上只留下一具具尸体,静卧荒野。
作者描写场面、渲染气氛的本领是十分高强的。不过十句,已将一场殊死恶战,状写得栩栩如生,极富感染力。底下,则以饱含情感的笔触,讴歌死难将士。有感于他们自披上战甲一日起,便不再想全身而返,此一刻他们紧握兵器,安详地,心无怨悔地躺在那里,他简直不能抑止自己的情绪奔进。他对这些将士满怀敬爱,正如他常用美人香草指代美好的人事一样,在诗篇中,他也同样用一切美好的事物,来修饰笔下的人物。这批神勇的将士,操的是吴地出产的以锋利闻名的戈、秦地出产的以强劲闻名的弓,披的是犀牛皮制的盔甲,拿的是有玉嵌饰的鼓槌,他们生是人杰,死为鬼雄,气贯长虹,英名永存。
依现存史料尚不能指实这次战争发生的具体时地,敌对一方为谁。但当日楚国始终面临七国中实力最强的秦国的威胁,自怀王当政以来,楚国与强秦有过数次较大规模的战争,并且大多数是楚国抵御秦军入侵的卫国战争。从这一基本史实出发,说此篇是写楚军抗击强秦入侵,大概没有问题。而在这种抒写中,作者那热爱家国的炽烈情感,表现得淋漓尽致。
楚国灭亡后,楚地流传过这样一句话:“楚虽三户,亡秦必楚。”屈原此作在颂悼阵亡将士的同时,也隐隐表达了对洗雪国耻的渴望,对正义事业必胜的信念,从此意义上说,他的思想是与楚国广大人民息息相通的。作为中华民族贡献给人类的第一位伟大诗人,他所写的决不仅仅是个人的些许悲欢,那受诬陷被排挤,乃至流亡沅湘的坎壈遭际;他奉献给人的是那颗热烈得近乎偏执的爱国之心。他是楚国人民的喉管,他所写一系列作品,道出了楚国人民热爱家国的心声。
此篇在艺术表现上与作者其他作品有些区别,乃至与《九歌》中其他乐歌也不尽一致。它不是一篇想像奇特、辞采瑰丽的华章,然其“通篇直赋其事”(戴震《屈原赋注》),挟深挚炽烈的情感,以促迫的节奏、开张扬厉的抒写,传达出了与所反映的人事相一致的凛然亢直之美,一种阳刚之美,在楚辞体作品中独树一帜,读罢实在让人有气壮神旺之感。
帝高阳之苗裔(yì)兮,朕皇考曰伯庸。
摄提贞于孟陬(zōu)兮,惟庚(gēng)寅(yín)吾以降(jiàng)。
皇览揆(kuí)余初度兮,肇(zhào)锡(cì)余以嘉名:
名余曰正则兮,字余曰灵均。
纷吾既有此内美兮,又重(chóng)之以修能。
扈(hù)江离与辟芷(zhǐ)兮,纫(rèn)秋兰以为佩。
汩(yù)余若将不及兮,恐年岁之不吾与。
朝搴(qiān)阰(pí)之木兰兮,夕揽(lǎn)洲之宿莽(mǎng)。
日月忽其不淹兮,春与秋其代序。
惟草木之零落兮,恐美人之迟暮。(惟通:唯)
不抚壮而弃秽(huì)兮,何不改乎此度?
乘骐(qí)骥(jì)以驰骋兮,来吾道夫先路!
昔三后之纯粹(cuì)兮,固众芳之所在。
杂申椒与菌桂兮,岂惟纫夫蕙(huì)茝(chǎi)!
彼尧、舜之耿介兮,既遵道而得路。
何桀(jié)纣(zhòu)之猖(chāng)披兮,夫惟捷径以窘(jiǒng)步。
惟夫党人之偷乐兮,路幽昧(mèi)以险隘(ài)。
岂余身之殚(dān)殃(yāng)兮,恐皇舆(yú)之败绩!
忽奔走以先后兮,及前王之踵(zhǒng)武。
荃(quán)不查余之中情兮,反信谗而齌(jì)怒。
余固知謇(jiǎn)謇之为患兮,忍而不能舍也。
指九天以为正兮,夫惟灵修之故也。
曰黄昏以为期兮,羌中道而改路!
初既与余成言兮,后悔遁(dùn)而有他。
余既不难夫离别兮,伤灵修之数化。
余既滋兰之九畹(wǎn)兮,又树蕙之百亩(mǔ)。
畦(qí)留夷(yí)与揭车兮,杂杜衡与芳芷。
冀(jì)枝叶之峻茂兮,愿俟时乎吾将刈(yì)。
虽萎绝其亦何伤兮,哀众芳之芜(wú)秽(huì)。
众皆竞进以贪婪兮,凭不厌乎求索。
羌(qiāng)内恕己以量人兮,各兴心而嫉妒。
忽驰骛(wù)以追逐兮,非余心之所急。
老冉(rǎn)冉其将至兮,恐修名之不立。
朝饮木兰之坠露兮,夕餐秋菊之落英。
苟余情其信姱(kuā)以练要兮,长顑(kǎn)颔(hàn)亦何伤。
掔(qiān)木根以结茝(chǎi)兮,贯薜荔之落蕊。
矫菌桂以纫蕙兮,索胡绳之纚(xǐ)纚。
謇(jiǎn)吾法夫前修兮,非世俗之所服。
虽不周于今之人兮,愿依彭咸之遗则。
长太息以掩涕兮,哀民生之多艰。
余虽好修姱(kuā)以鞿(jī)羁(jī)兮,謇朝谇(suì)而夕替。
既替余以蕙纕(xiāng)兮,又申之以揽茝。
亦余心之所善兮,虽九死其犹未悔。
怨灵修之浩荡兮,终不察夫民心。
众女嫉余之蛾眉兮,谣诼(zhuó)谓余以善淫。
固时俗之工巧兮,偭(miǎn)规矩而改错。
背绳墨以追曲兮,竞周容以为度。
忳(tún)郁邑余侘(chà)傺(chì)兮,吾独穷困乎此时也。
宁溘(kè)死以流亡兮,余不忍为此态也。
鸷(zhì)鸟之不群兮,自前世而固然。
何方圜(yuán)之能周兮,夫孰异道而相安?
屈心而抑志兮,忍尤而攘诟(gòu)。
伏清白以死直兮,固前圣之所厚。
悔相道之不察兮,延伫乎吾将反。
回朕车以复路兮,及行迷之未远。
步余马于兰皋(gāo)兮,驰椒丘且焉止息。
进不入以离尤兮,退将复修吾初服。
制芰(jì)荷以为衣兮,集芙蓉以为裳。
不吾知其亦已兮,苟余情其信芳。
高余冠之岌(jí)岌兮,长余佩之陆离。
芳与泽其杂糅(róu)兮,唯昭质其犹未亏。
忽反顾以游目兮,将往观乎四荒。
佩缤纷其繁饰兮,芳菲菲其弥章。
民生各有所乐兮,余独好修以为常。
虽体解吾犹未变兮,岂余心之可惩。
女嬃(xū)之婵(chán)媛(yuán)兮,申申其詈(lì)予,曰:
「鲧婞直以亡身兮,终然夭乎羽之野。
汝何博謇(jiǎn)而好修兮,纷独有此姱(kuā)节?
薋菉葹以盈室兮,判独离而不服。」
众不可户说兮,孰云察余之中情?
世并举而好朋兮,夫何茕(qióng)独而不予听?
依前圣以节中兮,喟(kuì)凭心而历兹。
济沅、湘以南征兮,就重华而敶词:
启《九辩》与《九歌》兮,夏康娱以自纵。
不顾难以图后兮,五子用失乎家衖(xiàng)。
羿淫游以佚(yì)畋(tián)兮,又好射夫封狐。
固乱流其鲜终兮,浞(zhuó)又贪夫厥(jué)家。
浇(ào)身被服强圉(yǔ)兮,纵欲而不忍。
日康娱而自忘兮,厥(jué)首用夫颠陨。
夏桀(jié)之常违兮,乃遂焉而逢殃。
后辛之菹(zū)醢(hǎi)兮,殷宗用而不长。
汤、禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。
举贤才而授能兮,循绳墨而不颇。
皇天无私阿兮,览民德焉错辅。
夫维圣哲以茂行兮,苟得用此下土。
瞻前而顾后兮,相观民之计极。
夫孰非义而可用兮?孰非善而可服?
阽(diàn)余身而危死兮,览余初其犹未悔。
不量凿而正枘(ruì)兮,固前修以菹(zū)醢(hǎi)。
曾歔(xū)欷(xī)余郁邑(yì)兮,哀朕时之不当。
揽茹(rú)蕙以掩涕兮,沾余襟之浪浪。
跪敷(fū)衽(rèn)以陈辞兮,耿吾既得此中正。
驷玉虬以桀(jié)鹥(yì)兮,溘埃风余上征。
朝发轫(rèn)于苍梧兮,夕余至乎县圃(pǔ)。
欲少留此灵琐兮,日忽忽其将暮。
吾令羲(xī)和弭(mǐ)节兮,望崦(yān)嵫(zī)而勿迫。
路漫漫其修远兮,吾将上下而求索。
饮余马于咸池兮,总余辔(pèi)乎扶桑。
折若木以拂日兮,聊逍遥以相羊。
前望舒使先驱兮,后飞廉使奔属。
鸾(luán)皇为余先戒兮,雷师告余以未具。
吾令凤鸟飞腾兮,继之以日夜。
飘风屯其相离兮,帅云霓(ní)而来御。
纷总总其离合兮,斑陆离其上下。
吾令帝阍开关兮,倚阊(chāng)阖(hé)而望予。
时暧(ài)暧其将罢兮,结幽兰而延伫。
世溷(hùn)浊而不分兮,好蔽美而嫉妒。
朝吾将济于白水兮,登阆(làng)风而绁(xiè)马。
忽反顾以流涕兮,哀高丘之无女。
溘(kè)吾游此春宫兮,折琼(qióng)枝以继佩。
及荣华之未落兮,相下女之可诒(yí)。
吾令丰隆乘云兮,求宓(fú)妃之所在。
解佩纕以结言兮,吾令謇(jiǎn)修以为理。
纷总总其离合兮,忽纬(wěi)繣(huà)其难迁。
夕归次于穷石兮,朝濯(zhuó)发乎洧盘。
保厥(jué)美以骄傲兮,日康娱以淫游。
虽信美而无礼兮,来违弃而改求。
览相观于四极兮,周流乎天余乃下。
望瑶台之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,见有娀(sōng)之佚女。
吾令鸩(zhèn)为媒兮,鸩告余以不好。
雄鸠之鸣逝兮,余犹恶其佻(tiāo)巧。
心犹豫而狐疑兮,欲自适而不可。
凤皇既受诒(yí)兮,恐高辛之先我。
欲远集而无所止兮,聊浮游以逍遥。
及少康之未家兮,留有虞(yú)之二姚。
理弱而媒拙兮,恐导言之不固。
世溷(hùn)浊而嫉贤兮,好蔽美而称恶。
闺中既以邃远兮,哲王又不寤(wù)。
怀朕情而不发兮,余焉能忍而与此终古?
索琼茅以筳(tíng)篿(zhuān)兮,命灵氛为余占之。
曰:「两美其必合兮,孰信修而慕之?
思九州之博大兮,岂惟是其有女?」
曰:「勉远逝而无狐疑兮,孰求美而释女?
何所独无芳草兮,尔何怀乎故宇?」
世幽昧以昡曜(yào)兮,孰云察余之善恶?
民好恶其不同兮,惟此党人其独异!
户服艾以盈要兮,谓幽兰其不可佩。
览察草木其犹未得兮,岂珵(chéng)美之能当?
苏粪壤以充祎(yī)兮,谓申椒其不芳。
欲从灵氛之吉占兮,心犹豫而狐疑。
巫咸将夕降兮,怀椒糈(xǔ)而要之。
百神翳(yì)其备降兮,九疑缤其并迎。
皇剡(yǎn)剡其扬灵兮,告余以吉故。
曰:「勉升降以上下兮,求矩矱之所同。
汤、禹俨而求合兮,挚、咎繇而能调。
苟中情其好修兮,又何必用夫行媒?
说操筑于傅岩兮,武丁用而不疑。
吕望之鼓刀兮,遭周文而得举。
宁戚之讴(ōu)歌兮,齐桓闻以该辅。
及年岁之未晏兮,时亦犹其未央。
恐鹈鴃之先鸣兮,使夫百草为之不芳。」
何琼佩之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,众薆(ài)然而蔽之。
惟此党人之不谅兮,恐嫉妒而折之。
时缤纷其变易兮,又何可以淹留?
兰芷变而不芳兮,荃(quán)蕙化而为茅。
何昔日之芳草兮,今直为此萧艾也?
岂其有他故兮,莫好修之害也!
余以兰为可恃兮,羌无实而容长。
委厥(jué)美以从俗兮,苟得列乎众芳。
椒(jiāo)专佞以慢慆(tāo)兮,樧(shā)又欲充夫佩帏(wéi)。
既干进而务入兮,又何芳之能祗(zhī)?
固时俗之流从兮,又孰能无变化?
览椒兰其若兹兮,又况揭车与江离?
惟兹佩之可贵兮,委厥美而历兹。
芳菲菲而难亏兮,芬至今犹未沬(mèi)。
和调度以自娱兮,聊浮游而求女。
及余饰之方壮兮,周流观乎上下。
灵氛既告余以吉占兮,历吉日乎吾将行。
折琼枝以为羞兮,精琼爢(mí)以为粻(zhāng)。
为余驾飞龙兮,杂瑶象以为车。
何离心之可同兮?吾将远逝以自疏。
邅(zhān)吾道夫昆仑兮,路修远以周流。
扬云霓之晻(ǎn)蔼(ǎi)兮,鸣玉鸾之啾啾。
朝发轫(rèn)于天津兮,夕余至乎西极。
凤皇翼其承旗兮,高翱翔之翼翼。
忽吾行此流沙兮,遵赤水而容与。
麾(huī)蛟龙使梁津兮,诏西皇使涉予。
路修远以多艰兮,腾众车使径待。
路不周以左转兮,指西海以为期。
屯余车其千乘兮,齐玉轪(dài)而并驰。
驾八龙之婉婉兮,载云旗之委(wēi)蛇(yí)。
抑志而弭(mǐ)节兮,神高驰之邈(miǎo)邈。
奏《九歌》而舞《韶》兮,聊假日以媮(tōu)乐。
陟升皇之赫戏兮,忽临睨(nì)夫旧乡。
仆夫悲余马怀兮,蜷(quán)局顾而不行。
乱曰:已矣哉!
国无人莫我知兮,又何怀乎故都!
既莫足与为美政兮,吾将从彭咸之所居!
我是古帝高阳氏的子孙,我已去世的父亲字伯庸。
岁星在寅那年的孟春月,正当庚寅日那天我降生。
父亲仔细揣测我的生辰,于是赐给我相应的美名:
父亲把我的名取为正则,同时把我的字叫作灵均。
天赋给我很多良好素质,我不断加强自己的修养。
我把江离芷草披在肩上,把秋兰结成索佩挂身旁。
光阴似箭我好像跟不上,岁月不等待人令我心慌。
早晨我在大坡采集木兰,傍晚在小洲中摘取宿莽。
时光迅速逝去不能久留,四季更相代谢变化有常。
我想到草木已由盛到衰,恐怕自己身体逐渐衰老。
何不利用盛时扬弃秽政,为何还不改变这些法度?
乘上千里马纵横驰骋吧,来呀,我在前引导开路!
从前三后公正德行完美,所以群贤都在那里聚会。
杂聚申椒菌桂似的人物,岂止联系优秀的茝和蕙。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。唐尧虞舜多么光明正直,他们沿着正道登上坦途。
夏桀殷纣多么狂妄邪恶,贪图捷径必然走投无路。
结党营私的人苟安享乐,他们的前途黑暗而险阻。
难道我害怕招灾惹祸吗,我只担心祖国为此覆没。
前前后后我奔走照料啊,希望君王赶上先王脚步。
你不深入了解我的忠心,反而听信谗言对我发怒。
我早知道忠言直谏有祸,原想忍耐却又控制不住。
上指苍天请它给我作证,一切都为了君王的缘故。
你以前既然和我有成约,现另有打算又追悔当初。
我并不难于与你别离啊,只是伤心你的反反复复。
我已经栽培了很多春兰,又种植香草秋蕙一大片。
分垄培植了留夷和揭车,还把杜衡芳芷套种其间。
我希望它们都枝繁叶茂,等待着我收割的那一天。
它们枯萎死绝有何伤害,使我痛心的是它们质变。
大家都拚命争着向上爬,利欲熏心而又贪得无厌。
他们猜疑别人宽恕自己,他们勾心斗角相互妒忌。
急于奔走钻营争权夺利,这些不是我追求的东西。
只觉得老年在渐渐来临,担心美好名声不能树立。
早晨我饮木兰上的露滴,晚上我用菊花残瓣充饥。
只要我的情感坚贞不易,形消骨立又有什么关系。
我用树木的根编结茝草,再把薜荔花蕊穿在一起。
我拿菌桂枝条联结蕙草,胡绳搓成绳索又长又好。
我向古代的圣贤学习啊,不是世间俗人能够做到。
我与现在的人虽不相容,我却愿依照彭咸的遗教。
我揩着眼泪啊声声长叹,可怜人生道路多么艰难。
我虽爱好修洁严于责己,早晨直言进谏晚上就被罢免。
他们攻击我佩带蕙草啊,又指责我爱好采集茝兰。
这是我心中追求的东西,就是多次死亡也不后悔。
怨就怨楚王这样糊涂啊,他始终不体察别人心情。
那些女人妒忌我的丰姿,造谣诬蔑说我妖艳好淫。
庸人本来善于投机取巧,背弃规矩而又改变政策。
违背是非标准追求邪曲,争着苟合取悦作为法则。
忧愁烦闷啊我失意不安,现在孤独穷困多么艰难。
宁可马上死去魂魄离散,媚俗取巧啊我坚决不干。
雄鹰不与那些燕雀同群,原本自古以来就是这般。
方和圆怎能够互相配各,志向不同何能彼此相安。
宁愿委曲心志压抑情感,宁把斥责咒骂统统承担。
保持清白节操死于直道,这本为古代圣贤所称赞!
后悔当初不曾看清前途,迟疑了一阵我又将回头。
调转我的车走回原路啊,趁着迷途未远赶快罢休。
我打马在兰草水边行走,跑上椒木小山暂且停留。
既然进取不成反而获罪,那就回来把我旧服重修。
我要把菱叶裁剪成上衣,我并用荷花把下裳织就。
没有人了解我也就罢了,只要内心真正馥郁芳柔。
把我的帽子加得高高的,把我的佩带增得长悠悠。
虽然芳洁污垢混杂一起,只有纯洁品质不会腐朽。
我忽然回头啊纵目远望,我将游观四面遥远地方。
佩着五彩缤纷华丽装饰,散发出一阵阵浓郁清香。
人们各有自己的爱好啊,我独爱好修饰习以为常。
即使粉身碎骨也不改变,难道我能受警戒而彷徨!
姐姐对我遭遇十分关切,她曾经一再地向我告诫。
她说“鲧太刚直不顾性命,结果被杀死在羽山荒野。
你何忠言无忌爱好修饰,还独有很多美好的节操。
满屋堆着都是普通花草,你却与众不同不肯佩服。
众人无法挨家挨户说明,谁会来详察我们的本心。
世上的人都爱成群结伙,为何对我的话总是不听?”
我以先圣行为节制性情,愤懑心情至今不能平静。济沅湘以南征兮,就重华而敶词:渡过沅水湘水向南走去,我要对虞舜把道理讲清:
“夏启偷得《九辩》和《九歌》啊,他寻欢作乐而放纵忘情。
不考虑将来看不到危难,因此武观得以酿成内乱。
后羿爱好田猎溺于游乐,对射杀大狐狸特别喜欢。
本来淫乱之徒无好结果,寒浞杀羿把他妻子霸占。
寒浇自恃有强大的力气,放纵情欲不肯节制自己。
天天寻欢作乐忘掉自身,因此他的脑袋终于落地。
夏桀行为总是违背常理,结果灾殃也就难以躲避。
纣王把忠良剁成肉酱啊,殷朝天下因此不能久长。汤禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。商汤夏禹态度严肃恭敬,正确讲究道理还有文王。
他们都能选拔贤者能人,遵循一定准则不会走样。
上天对一切都公正无私,见有德的人就给予扶持。
只有古代圣王德行高尚,才能够享有天下的土地。
回顾过去啊把将来瞻望,看到了做人的根本道理。
哪有不义的事可以去干,哪有不善的事应该担当。
我虽然面临死亡的危险,毫不后悔自己当初志向。
不度量凿眼就削正榫头,前代的贤人正因此遭殃。”
我泣声不绝啊烦恼悲伤,哀叹自己未逢美好时光。
拿着柔软蕙草揩抹眼泪,热泪滚滚沾湿我的衣裳。
铺开衣襟跪着慢慢细讲,我已获得正道心里亮堂。
驾驭着玉虬啊乘着凤车,在风尘掩翳中飞到天上。
早晨从南方的苍梧出发,傍晚就到达了昆仑山上。
我本想在灵琐稍事逗留,夕阳西下已经暮色苍茫。
我命令羲和停鞭慢行啊,莫叫太阳迫近崦嵫山旁。
前面的道路啊又远又长,我将上上下下追求理想。
让我的马在咸池里饮水,把马缰绳拴在扶桑树上。
折下若木枝来挡住太阳,我可以暂且从容地徜徉。
叫前面的望舒作为先驱,让后面的飞廉紧紧跟上。
鸾乌凤凰为我在前戒备,雷师却说还没安排停当。
我命令凤凰展翅飞腾啊,要日以继夜地不停飞翔。
旋风结聚起来互相靠拢,它率领着云霓向我迎上。
云霓越聚越多忽离忽合,五光十色上下飘浮荡漾。
我叫天门守卫把门打开,他却倚靠天门把我呆望。
日色渐暗时间已经晚了,我纽结着幽兰久久徜徉。
这个世道混浊善恶不分,喜欢嫉妒别人抹煞所长。
清晨我将要渡过白水河,登上阆风山把马儿系着。
忽然回头眺望涕泪淋漓,哀叹高丘竟然没有美女。
我飘忽地来到春宫一游,折下玉树枝条增添佩饰。
趁琼枝上花朵还未凋零,把能受馈赠的美女找寻。
我命令云师把云车驾起,我去寻找宓妃住在何处。
解下佩带束好求婚书信,我请蹇修前去给我做媒。
云霓纷纷簇集忽离忽合,很快知道事情乖戾难成。
晚上宓妃回到穷石住宿,清晨到洧盘把头发洗濯。
宓妃仗着貌美骄傲自大,成天放荡不羁寻欢作乐。
她虽然美丽但不守礼法,算了吧放弃她另外求索。
我在天上观察四面八方,周游一遍后我从天而降。
遥望华丽巍峨的玉台啊,见有娀氏美女住在台上。
我请鸩鸟前去给我做媒,鸩鸟却说那个美女不好。
雄鸠叫唤着飞去说媒啊,我又嫌它过分诡诈轻佻。
我心中犹豫而疑惑不定,想自己去吧又觉得不妙。
凤凰已接受托付的聘礼,恐怕高辛赶在我前面了。
想到远方去又无处安居,只好四处游荡流浪逍遥。
趁少康还未结婚的时节,还留着有虞国两位阿娇。
媒人无能没有灵牙利齿,恐怕能说合的希望很小。
世间混乱污浊嫉贤妒能,爱障蔽美德把恶事称道。
闺中美女既然难以接近,贤智君王始终又不醒觉。
满腔忠贞激情无处倾诉,我怎么能永远忍耐下去!
我找来了灵草和细竹片,请求神巫灵氛为我占卜。
“听说双方美好必将结合看谁真正好修必然爱慕。
想到天下多么辽阔广大,难道只在这里才有娇女?”
“劝你远走高飞不要迟疑,谁寻求美人会把你放弃?
世间什么地方没有芳草,你又何必苦苦怀恋故地?
世道黑暗使人眼光迷乱,谁又能够了解我们底细?
人们的好恶本来不相同,只是这邦小人更加怪异。
人人都把艾草挂满腰间,说幽兰是不可佩的东西。
对草木好坏还分辨不清,怎么能够正确评价玉器?
用粪土塞满自己的香袋,反说佩的申椒没有香气。”
想听从灵氛占卜的好卦,心里犹豫迟疑决定不下。
听说巫咸今晚将要降神,我带着花椒精米去接他。
天上诸神遮天蔽日齐降,九疑山的众神纷纷迎迓。
他们灵光闪闪显示神灵,巫咸又告诉我不少佳话。
他说“应该努力上天下地,去寻求意气相投的同道。汤禹俨而求合兮,挚咎繇而能调。汤禹为人严正虚心求贤,得到伊尹皋陶君臣协调。
只要内心善良爱好修洁,又何必一定要媒人介绍?
傅说拿祷杵在傅岩筑墙,武丁毫不犹豫用他为相。
太公吕望曾经做过屠夫,他被任用是遇到周文王。
宁戚喂牛敲着牛角歌唱,齐桓公听见后任为大夫。
趁现在年轻大有作为啊,施展才能还有大好时光。
只怕杜鹃它叫得太早啊,使得百草因此不再芳香。”
为什么这样美好的琼佩,人们却要掩盖它的光辉。
想到这邦小人不讲信义,恐怕出于嫉妒把它摧毁。
时世纷乱而变化无常啊,我怎么可以在这里久留。
兰草和芷草失掉了芬芳,荃草和惠草也变成茅莠。
为什么从前的这些香草,今天全都成为荒蒿野艾。
难道还有什么别的理由,不爱好修洁造成的祸害。
我还以为兰草最可依靠,谁知华而不实虚有其表。
兰草抛弃美质追随世俗,勉强列入众芳辱没香草。
花椒专横谄媚十分傲慢,茱萸想进香袋冒充香草。
它们既然这么热心钻营,又有什么香草重吐芳馨。
本来世态习俗随波逐流,又还有谁能够意志坚定?
看到香椒兰草变成这样,何况揭车江离能不变心。
只有我的佩饰最可贵啊,保持它的美德直到如今。
浓郁的香气难以消散啊,到今天还在散发出芳馨。
我调度和谐地自我欢娱,姑且飘游四方寻求美女。
趁着我的佩饰还很盛美,我要周游观访上天下地。
灵氛已告诉我占得吉卦,选个好日子我准备出发。
折下玉树枝叶作为肉脯,我舀碎美玉把干粮备下。
给我驾车啊用飞龙为马,车上装饰着美玉和象牙。
彼此不同心怎能配合啊,我将要远去主动离开他。
我把行程转向昆仑山下,路途遥远继续周游观察。
云霞虹霓飞扬遮住阳光,车上玉铃丁当响声错杂。
清晨从天河的渡口出发,最远的西边我傍晚到达。
凤凰展翅承托着旌旗啊,长空翱翔有节奏地上下。
忽然我来到这流沙地段,只得沿着赤水行进缓缓。
指挥蛟龙在渡口上架桥,命令西皇将我渡到对岸。
路途多么遥远又多艰险,我传令众车在路旁等待。
经过不周山向左转去啊,我的目的地已指定西海。
我再把成千辆车子聚集,把玉轮对齐了并驾齐驱。
驾车的八龙蜿蜒地前进,载着云霓旗帜随风卷曲。
定下心来啊慢慢地前行,难控制飞得远远的思绪。
演奏着《九歌》跳起《韶》舞啊,且借大好时光寻求欢娱。
太阳东升照得一片明亮,忽然看见我思念的故乡。
我的仆从悲伤马也感怀,退缩回头不肯走向前方。
尾声:“算了吧!
国内既然没有人了解我,我又何必怀念故国旧居。
既然不能实现理想政治,我将追随彭成安排自己。”
高阳:颛顼之号。苗裔:苗,初生的禾本植物。裔,衣服的末边。此苗裔连用,喻指子孙后代。朕:我。皇:美。考:已故的父亲。
摄提:太岁在寅时为摄提格。此指寅年。贞:正。孟:开始。陬:正月。庚寅:指庚寅之日。古以干支相配来纪日。降:降生。
揆:推理揣度。肇:开始。锡:通“赐”。名:命名。
字:表字,这里活用作动词,起个表字。
内美:内在的美好品质。重:再。
扈:楚方言,披挂。江离芷:均为香草名。纫:草有茎叶可做绳索。秋兰:香草名。即泽兰,秋季开花。
汨:水疾流的样子,此处用以形容时光飞逝。不吾与:宾语前置,即“不与吾”,不等待我。
搴:拔取。揽:采摘。宿莽:草名,经冬不死。
忽:迅速的样子。代序:指不断更迭。
惟:思虑。迟暮:衰老。
抚:趁。此度:指现行的政治法度。
骐骥:骏马。道:通“导”,引导。
三后:夏禹商汤周文王。固:本来。
申椒菌桂:均为香木名。蕙茝:均为香草名。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。耿介:光明正大。遵道:遵循正道。
猖披:猖狂。捷径:邪道。
偷乐:苟且享乐。幽昧:黑暗。
殃:灾祸。败绩:喻指君国的倾危。
踵武:足迹,即脚印。
荃:香草名,喻楚怀王。齌怒:暴怒。
謇謇:形容忠贞直言的样子。
九天:古人认为天有九重,故言。正:通“证”。
期:约定。羌:楚语,表转折,相当于现在的“却”。
成言:诚信之言。
既:本来。数化:多次变化。
滋:栽种。树:种植。亩:二百四十步为亩。
畦:五十亩为畦。留夷揭车:均为香草名。
冀:希望。峻:长。刈:收获。
萎:枯萎。绝:落尽。芜:荒芜。秽:污秽。
竞:并。
羌:楚人语气词。兴:生。
忽:急。驰骛:乱驰。
冉冉:渐渐。
英:花。苟:确实。
信姱:诚信而美好。练要:心中简练合于要道。
掔:持取。贯:拾取。
矫:举起。索:草有茎叶可做绳索。此作动词,意为搓绳。纚纚:绳索美好貌。
法:效法。
周:合。彭咸:殷贤大夫,谏其君,不听,投江而死。
民生:万民的生存。艰:难。
修姱:洁净而美好。谇:进谏。替:废。
纕:佩带。申:重复。
悔:怨恨。
灵修:指楚怀王。
众女:喻群臣。谣:诋毁。诼:诽谤。
偭:违背。改:更改。错:通“措”,措施,指先圣之法。
绳墨:正曲直之具。曲:斜曲。周容:苟合取容,指以求容媚为常法。
侘傺:失志貌。
流亡:随水漂流而去。此态:苟合取容之态。
不群:指不与众鸟同群。前世:古代。
异道:不同的道路。
屈:委屈。尤:过错。攘:除去。诟:耻辱。
伏:通“服”,保持,坚守。厚:厚待。
相道:观看。延:长。
回:调转。行迷:指迷途。
步:徐行。皋:水边高地。止息:休息一下。
尤:罪过。修吾初服:指修身洁行。
制:裁制。芙蓉:莲花。
不吾知:宾语前置,即“不知吾”,不了解我。苟:如果。
高:指帽高。陆离:修长而美好的样子。
芳:指芬芳之物。唯:只有。
游目:纵目瞭望。往观:前去观望。
缤纷:极言多。章:明显。
民生:人生。常:恒常之法。
犹:尚且。惩:惧怕。
女嬃:屈原的姐姐。婵媛:牵挂。申申:反反复复。
婞直:刚正。羽之野:羽山的郊野。
博謇:过于刚直。姱节:美好的节操。
盈室:满屋。判:区别。
众:众人。云:助词,无实义。
朋:朋党。茕:孤独。
前圣:前代圣贤。喟:叹息声。济沅(yuán)湘以南征兮,就重华而敶(chén)词:济:渡过。就:靠近。
启:禹之子。夏朝的开国君主。《九辩》《九歌》:相传是启从天上偷带到人间的乐曲。夏康:启子太康。
图:图谋。五子:指夏康等兄弟五人。用:因此。
羿:指后羿。封狐:大狐。
鲜:少。浞:寒浞,羿相。
浇:寒浞之子。强圉:强壮多力。不忍:不能加以克制。
日:天天。用夫:因此。
夏桀:夏之亡国之君。
辛:殷纣王之名。菹醢:肉酱,名词动用,指剁成肉酱。用而:因而。汤禹俨(yǎn)而祗敬兮,周论道而莫差。俨:庄严。莫差:没有丝毫差错。
授:任用。颇:倾斜。
私阿:偏私。错:置。
茂行:美好的德行。下土:天下。
瞻前而顾后:观察古往今来的成败。相观:观察。
非义:不行仁义。非善:不行善事。
阽:临危,遇到危险。览:反观。
量:度。前修:前贤。
曾:屡次。当:遇。
茹:柔软。浪浪:泪流不止的样子。
敷:铺开。中正:治国之道。
驷:驾车。上征:上天远行。
发轫:出发。苍梧:舜所葬之地。县圃:神山,在昆仑山之上。
灵琐:神之所在处。
令:命令。羲和:神话中的太阳神。崦嵫:神话中日所入之山。
漫漫:路遥远的样子。修远:长远。
咸池:日浴处。扶桑:日所拂之木。
若木:日所入之处的树木。逍遥:自由自在的样子。相羊:徘徊。
前:在前面。后:在后面。
先戒:在前面警戒。雷师:雷神。
飞腾:腾空而飞。日夜:指日夜兼程。
飘风:旋风。帅:率领。
离合:忽散忽聚。斑:文彩杂乱,五彩缤纷。
帝:天帝。阊阖:天门。
暧暧:昏暗的样子。结:编结。
溷浊:混乱污浊。蔽:掩盖。
白水:神话中的水名。绁:拴,系。
反顾:回头望。高丘:高山。
春宫:东方青帝的居舍。琼枝:玉树的花枝。
荣华:花朵。可诒:可以赠送。
丰隆:云神。宓妃:神女,伏羲氏之女。
结言:约好之言。謇修:伏羲氏之臣。
离合:言辞未定。纬繣:不相投合。
次:住宿。濯发:洗头发。
保:依仗。淫游:过分的游乐。
虽:诚然。改求:另外寻求。
览相观:细细观察。周流:周游。
瑶台:以玉砌成的台。有娀:传说中的上古国名。
鸩:鸟名。
鸣逝:边叫边飞。佻:轻浮。
犹豫:拿不定主意。自适:亲自去。
受诒:指完成聘礼之事。
远集:远止。浮游:漫游。
及:趁着。有虞:传说中的上古国名。
理弱:指媒人软弱。导言:媒人撮合的言辞。
嫉贤:嫉妒贤能。称恶:称赞邪恶。
闺中:女子居住的内室。哲王:明智的君王。
怀:怀抱。终古:永久。
琼茅:灵草。筳:小竹片。灵氛:传说中的上古神巫。
信修:诚然美好。
九州:泛指天下。女:美女。
勉:努力。释:舍弃。
何所:何处。故宇:故国。
昡曜:惑乱浑浊。察:明辨。
民:指天下众人。党人:朋党之人。
服:佩用。
览察:察看。珵美:即“美珵”,美玉。
粪壤:粪土。申椒:申地之椒。
巫咸:古神巫。夕降:傍晚从天而降。怀:馈。
百神:指天上的众神。并迎:一起来迎接。
皇:皇天。吉故:明君遇贤臣的吉祥故事。
矱:度。汤禹俨而求合兮,挚(zhì)咎(jiù)繇(yáo)而能调。合:志同道合的人。挚:伊尹名。咎繇:夏禹之臣。
苟:如果。用:凭借。
操:持,拿。用:重用。
吕望:指吕尚。举:举用。
宁戚:春秋时卫人,齐桓公认为贤人,以他为卿。该:周详。
晏:晚。未央:未尽。
鹈鴂:鸟名,即伯劳。一说杜鹃。为之:因此。
偃蹇:盛多美丽的样子。薆:遮蔽。
谅:信。折:摧毁。
变易:变化。
茅:比喻已经蜕化变质的谗佞之人。
直:竟然。
他故:其他的理由。害:弊端。
无实:不结果实。
委:丢弃。得:能够。
椒:楚大夫子椒。樧:茱萸。
干进:求进。务入:钻营。祗:散发。
揭车与江离:比喻自己培育的一般人才。
兹佩:喻指屈原的内美与追求。历兹:到如今这一地步。
芳菲菲:指香气浓郁。沬:消失。
和调度:指调节自己的心态,缓和自己的心情自娱:自乐。聊:姑且。求女:寻求志同道合的人。
方:正。上下:到处。
吉占:指两美必合而言。历:选择。
羞:通“馐”,指美食。琼爢:玉屑。
飞龙:长翅膀的龙。象:象牙。
离心:不同的去向。远逝:远去。
邅:楚地方言,转向。
晻蔼:旌旗蔽日貌。鸣:响起。
天津:天河的渡口。在东极萁斗之间。西极:西方的尽头。
翼:古代一种旗帜。翼翼:和貌。
流沙:指西极,其处流沙如水。赤水:出昆仑山。容与:游戏貌。
麾:指挥。西皇:帝少嗥。
艰:指路途艰险。腾:飞驰。
不周:山名,在昆仑西北。西海:神话中西方之海。
屯:聚集。轪:车轮。
婉婉:在前进时蜿蜒曲折的样子。委蛇:旗帜飘扬舒卷的样子。
志:通“帜”,旗帜。弭节:放下赶车的马鞭,使车停止。神:神思,指人的精神。邈邈:浩渺无际的样子。
假日:犹言借此时机。
皇:天。赫戏:形容光明。旧乡:指楚国。
仆:御者。怀:思。蜷局:卷屈不行貌。
乱:终篇的结语。已矣:绝望之词,谓“算了吧”。
国无人:国家无人。
足:足以。为:实行。居:住所,这里是指一生所选择的道路和归宿。
第一章(被贬)53行:诗人从自己的家世和出生写起,回顾了自己有生以来的努力、追求、奋斗以及所遭受的失败,满腔悲愤地表述了矢志不渝的精神和九死未悔的态度。
第二章(反思)38行;接着面对自己的失败,进行了一番深刻的反思。毕竟惨遭失败是不争的事实。因此,诗人以“路径似未看清兮”领起,先以“退身修整服装”一般地表现自己的反思,但仅如此则缺乏波澜,且难以深入,所以借“家姐”这个人物从反面来责备、劝说,以逼出“找舜帝评理去”一节,既深化了反思,又强化了情感。连情谊最亲密、对自己最关心的“家姐”,也如此责骂、劝说,世上还有谁能理解自己呢?一气之下便“找舜帝评理去”。反思的结果,坚定了自己的理想和信念。
第三章(再试)38行:又积极地重新求索,然而上下求索后却没有结果。诗人写自己的“仔细寻路”。这是在遭遇诽谤之后的重新努力,但无论叩“天门”还是“求美女”,都以失败告终。
第四章(徘徊)38行:诗人又陷入苦闷与徘徊之中。辛辛苦苦的求索又遭失败,究竟何去何从?诗人无奈,于是“取琼茅来卜卦”,请灵氛为他占算以决疑。灵氛卜卦的结果是必须远游离开楚国才有出路。经过一番考虑,仍然犹豫不决。于是再请巫师降神求教。之后,又经反复审慎的思索,最终决定“远游自离去”,离开楚国出游。
第五章(他投)21行;通过审慎思虑后,诗人结束了自己的徘徊,认可了灵氛的“吉卦”,选择“吉日”出发。但充满憧憬的出游还是因为“眷顾楚国”而中途放弃了:”曲身回首停步“。结果只能选择以死殉国,“追随彭咸归去!”
诗歌通篇是第一人称叙事的结构,情节分明,脉络清晰,而它的言志、抒情,则全都融入叙事过程之中,密切结合情节发展的具体阶段来进行,从而达到一种悲愤倾诉的强烈效果。
帝高阳之苗裔(yì)兮,朕皇考曰伯庸。
摄提贞于孟陬(zōu)兮,惟庚(gēng)寅(yín)吾以降(jiàng)。
皇览揆(kuí)余初度兮,肇(zhào)锡(cì)余以嘉名:
名余曰正则兮,字余曰灵均。
纷吾既有此内美兮,又重(chóng)之以修能。
扈(hù)江离与辟芷(zhǐ)兮,纫(rèn)秋兰以为佩。
汩(yù)余若将不及兮,恐年岁之不吾与。
朝搴(qiān)阰(pí)之木兰兮,夕揽(lǎn)洲之宿莽(mǎng)。
日月忽其不淹兮,春与秋其代序。
惟草木之零落兮,恐美人之迟暮。(惟通:唯)
不抚壮而弃秽(huì)兮,何不改乎此度?
乘骐(qí)骥(jì)以驰骋兮,来吾道夫先路!
昔三后之纯粹(cuì)兮,固众芳之所在。
杂申椒与菌桂兮,岂惟纫夫蕙(huì)茝(chǎi)!
彼尧、舜之耿介兮,既遵道而得路。
何桀(jié)纣(zhòu)之猖(chāng)披兮,夫惟捷径以窘(jiǒng)步。
惟夫党人之偷乐兮,路幽昧(mèi)以险隘(ài)。
岂余身之殚(dān)殃(yāng)兮,恐皇舆(yú)之败绩!
忽奔走以先后兮,及前王之踵(zhǒng)武。
荃(quán)不查余之中情兮,反信谗而齌(jì)怒。
余固知謇(jiǎn)謇之为患兮,忍而不能舍也。
指九天以为正兮,夫惟灵修之故也。
曰黄昏以为期兮,羌中道而改路!
初既与余成言兮,后悔遁(dùn)而有他。
余既不难夫离别兮,伤灵修之数化。
余既滋兰之九畹(wǎn)兮,又树蕙之百亩(mǔ)。
畦(qí)留夷(yí)与揭车兮,杂杜衡与芳芷。
冀(jì)枝叶之峻茂兮,愿俟时乎吾将刈(yì)。
虽萎绝其亦何伤兮,哀众芳之芜(wú)秽(huì)。
众皆竞进以贪婪兮,凭不厌乎求索。
羌(qiāng)内恕己以量人兮,各兴心而嫉妒。
忽驰骛(wù)以追逐兮,非余心之所急。
老冉(rǎn)冉其将至兮,恐修名之不立。
朝饮木兰之坠露兮,夕餐秋菊之落英。
苟余情其信姱(kuā)以练要兮,长顑(kǎn)颔(hàn)亦何伤。
掔(qiān)木根以结茝(chǎi)兮,贯薜荔之落蕊。
矫菌桂以纫蕙兮,索胡绳之纚(xǐ)纚。
謇(jiǎn)吾法夫前修兮,非世俗之所服。
虽不周于今之人兮,愿依彭咸之遗则。
长太息以掩涕兮,哀民生之多艰。
余虽好修姱(kuā)以鞿(jī)羁(jī)兮,謇朝谇(suì)而夕替。
既替余以蕙纕(xiāng)兮,又申之以揽茝。
亦余心之所善兮,虽九死其犹未悔。
怨灵修之浩荡兮,终不察夫民心。
众女嫉余之蛾眉兮,谣诼(zhuó)谓余以善淫。
固时俗之工巧兮,偭(miǎn)规矩而改错。
背绳墨以追曲兮,竞周容以为度。
忳(tún)郁邑余侘(chà)傺(chì)兮,吾独穷困乎此时也。
宁溘(kè)死以流亡兮,余不忍为此态也。
鸷(zhì)鸟之不群兮,自前世而固然。
何方圜(yuán)之能周兮,夫孰异道而相安?
屈心而抑志兮,忍尤而攘诟(gòu)。
伏清白以死直兮,固前圣之所厚。
悔相道之不察兮,延伫乎吾将反。
回朕车以复路兮,及行迷之未远。
步余马于兰皋(gāo)兮,驰椒丘且焉止息。
进不入以离尤兮,退将复修吾初服。
制芰(jì)荷以为衣兮,集芙蓉以为裳。
不吾知其亦已兮,苟余情其信芳。
高余冠之岌(jí)岌兮,长余佩之陆离。
芳与泽其杂糅(róu)兮,唯昭质其犹未亏。
忽反顾以游目兮,将往观乎四荒。
佩缤纷其繁饰兮,芳菲菲其弥章。
民生各有所乐兮,余独好修以为常。
虽体解吾犹未变兮,岂余心之可惩。
女嬃(xū)之婵(chán)媛(yuán)兮,申申其詈(lì)予,曰:
「鲧婞直以亡身兮,终然夭乎羽之野。
汝何博謇(jiǎn)而好修兮,纷独有此姱(kuā)节?
薋菉葹以盈室兮,判独离而不服。」
众不可户说兮,孰云察余之中情?
世并举而好朋兮,夫何茕(qióng)独而不予听?
依前圣以节中兮,喟(kuì)凭心而历兹。
济沅、湘以南征兮,就重华而敶词:
启《九辩》与《九歌》兮,夏康娱以自纵。
不顾难以图后兮,五子用失乎家衖(xiàng)。
羿淫游以佚(yì)畋(tián)兮,又好射夫封狐。
固乱流其鲜终兮,浞(zhuó)又贪夫厥(jué)家。
浇(ào)身被服强圉(yǔ)兮,纵欲而不忍。
日康娱而自忘兮,厥(jué)首用夫颠陨。
夏桀(jié)之常违兮,乃遂焉而逢殃。
后辛之菹(zū)醢(hǎi)兮,殷宗用而不长。
汤、禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。
举贤才而授能兮,循绳墨而不颇。
皇天无私阿兮,览民德焉错辅。
夫维圣哲以茂行兮,苟得用此下土。
瞻前而顾后兮,相观民之计极。
夫孰非义而可用兮?孰非善而可服?
阽(diàn)余身而危死兮,览余初其犹未悔。
不量凿而正枘(ruì)兮,固前修以菹(zū)醢(hǎi)。
曾歔(xū)欷(xī)余郁邑(yì)兮,哀朕时之不当。
揽茹(rú)蕙以掩涕兮,沾余襟之浪浪。
跪敷(fū)衽(rèn)以陈辞兮,耿吾既得此中正。
驷玉虬以桀(jié)鹥(yì)兮,溘埃风余上征。
朝发轫(rèn)于苍梧兮,夕余至乎县圃(pǔ)。
欲少留此灵琐兮,日忽忽其将暮。
吾令羲(xī)和弭(mǐ)节兮,望崦(yān)嵫(zī)而勿迫。
路漫漫其修远兮,吾将上下而求索。
饮余马于咸池兮,总余辔(pèi)乎扶桑。
折若木以拂日兮,聊逍遥以相羊。
前望舒使先驱兮,后飞廉使奔属。
鸾(luán)皇为余先戒兮,雷师告余以未具。
吾令凤鸟飞腾兮,继之以日夜。
飘风屯其相离兮,帅云霓(ní)而来御。
纷总总其离合兮,斑陆离其上下。
吾令帝阍开关兮,倚阊(chāng)阖(hé)而望予。
时暧(ài)暧其将罢兮,结幽兰而延伫。
世溷(hùn)浊而不分兮,好蔽美而嫉妒。
朝吾将济于白水兮,登阆(làng)风而绁(xiè)马。
忽反顾以流涕兮,哀高丘之无女。
溘(kè)吾游此春宫兮,折琼(qióng)枝以继佩。
及荣华之未落兮,相下女之可诒(yí)。
吾令丰隆乘云兮,求宓(fú)妃之所在。
解佩纕以结言兮,吾令謇(jiǎn)修以为理。
纷总总其离合兮,忽纬(wěi)繣(huà)其难迁。
夕归次于穷石兮,朝濯(zhuó)发乎洧盘。
保厥(jué)美以骄傲兮,日康娱以淫游。
虽信美而无礼兮,来违弃而改求。
览相观于四极兮,周流乎天余乃下。
望瑶台之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,见有娀(sōng)之佚女。
吾令鸩(zhèn)为媒兮,鸩告余以不好。
雄鸠之鸣逝兮,余犹恶其佻(tiāo)巧。
心犹豫而狐疑兮,欲自适而不可。
凤皇既受诒(yí)兮,恐高辛之先我。
欲远集而无所止兮,聊浮游以逍遥。
及少康之未家兮,留有虞(yú)之二姚。
理弱而媒拙兮,恐导言之不固。
世溷(hùn)浊而嫉贤兮,好蔽美而称恶。
闺中既以邃远兮,哲王又不寤(wù)。
怀朕情而不发兮,余焉能忍而与此终古?
索琼茅以筳(tíng)篿(zhuān)兮,命灵氛为余占之。
曰:「两美其必合兮,孰信修而慕之?
思九州之博大兮,岂惟是其有女?」
曰:「勉远逝而无狐疑兮,孰求美而释女?
何所独无芳草兮,尔何怀乎故宇?」
世幽昧以昡曜(yào)兮,孰云察余之善恶?
民好恶其不同兮,惟此党人其独异!
户服艾以盈要兮,谓幽兰其不可佩。
览察草木其犹未得兮,岂珵(chéng)美之能当?
苏粪壤以充祎(yī)兮,谓申椒其不芳。
欲从灵氛之吉占兮,心犹豫而狐疑。
巫咸将夕降兮,怀椒糈(xǔ)而要之。
百神翳(yì)其备降兮,九疑缤其并迎。
皇剡(yǎn)剡其扬灵兮,告余以吉故。
曰:「勉升降以上下兮,求矩矱之所同。
汤、禹俨而求合兮,挚、咎繇而能调。
苟中情其好修兮,又何必用夫行媒?
说操筑于傅岩兮,武丁用而不疑。
吕望之鼓刀兮,遭周文而得举。
宁戚之讴(ōu)歌兮,齐桓闻以该辅。
及年岁之未晏兮,时亦犹其未央。
恐鹈鴃之先鸣兮,使夫百草为之不芳。」
何琼佩之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,众薆(ài)然而蔽之。
惟此党人之不谅兮,恐嫉妒而折之。
时缤纷其变易兮,又何可以淹留?
兰芷变而不芳兮,荃(quán)蕙化而为茅。
何昔日之芳草兮,今直为此萧艾也?
岂其有他故兮,莫好修之害也!
余以兰为可恃兮,羌无实而容长。
委厥(jué)美以从俗兮,苟得列乎众芳。
椒(jiāo)专佞以慢慆(tāo)兮,樧(shā)又欲充夫佩帏(wéi)。
既干进而务入兮,又何芳之能祗(zhī)?
固时俗之流从兮,又孰能无变化?
览椒兰其若兹兮,又况揭车与江离?
惟兹佩之可贵兮,委厥美而历兹。
芳菲菲而难亏兮,芬至今犹未沬(mèi)。
和调度以自娱兮,聊浮游而求女。
及余饰之方壮兮,周流观乎上下。
灵氛既告余以吉占兮,历吉日乎吾将行。
折琼枝以为羞兮,精琼爢(mí)以为粻(zhāng)。
为余驾飞龙兮,杂瑶象以为车。
何离心之可同兮?吾将远逝以自疏。
邅(zhān)吾道夫昆仑兮,路修远以周流。
扬云霓之晻(ǎn)蔼(ǎi)兮,鸣玉鸾之啾啾。
朝发轫(rèn)于天津兮,夕余至乎西极。
凤皇翼其承旗兮,高翱翔之翼翼。
忽吾行此流沙兮,遵赤水而容与。
麾(huī)蛟龙使梁津兮,诏西皇使涉予。
路修远以多艰兮,腾众车使径待。
路不周以左转兮,指西海以为期。
屯余车其千乘兮,齐玉轪(dài)而并驰。
驾八龙之婉婉兮,载云旗之委(wēi)蛇(yí)。
抑志而弭(mǐ)节兮,神高驰之邈(miǎo)邈。
奏《九歌》而舞《韶》兮,聊假日以媮(tōu)乐。
陟升皇之赫戏兮,忽临睨(nì)夫旧乡。
仆夫悲余马怀兮,蜷(quán)局顾而不行。
乱曰:已矣哉!
国无人莫我知兮,又何怀乎故都!
既莫足与为美政兮,吾将从彭咸之所居!
我是古帝高阳氏的子孙,我已去世的父亲字伯庸。
岁星在寅那年的孟春月,正当庚寅日那天我降生。
父亲仔细揣测我的生辰,于是赐给我相应的美名:
父亲把我的名取为正则,同时把我的字叫作灵均。
天赋给我很多良好素质,我不断加强自己的修养。
我把江离芷草披在肩上,把秋兰结成索佩挂身旁。
光阴似箭我好像跟不上,岁月不等待人令我心慌。
早晨我在大坡采集木兰,傍晚在小洲中摘取宿莽。
时光迅速逝去不能久留,四季更相代谢变化有常。
我想到草木已由盛到衰,恐怕自己身体逐渐衰老。
何不利用盛时扬弃秽政,为何还不改变这些法度?
乘上千里马纵横驰骋吧,来呀,我在前引导开路!
从前三后公正德行完美,所以群贤都在那里聚会。
杂聚申椒菌桂似的人物,岂止联系优秀的茝和蕙。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。唐尧虞舜多么光明正直,他们沿着正道登上坦途。
夏桀殷纣多么狂妄邪恶,贪图捷径必然走投无路。
结党营私的人苟安享乐,他们的前途黑暗而险阻。
难道我害怕招灾惹祸吗,我只担心祖国为此覆没。
前前后后我奔走照料啊,希望君王赶上先王脚步。
你不深入了解我的忠心,反而听信谗言对我发怒。
我早知道忠言直谏有祸,原想忍耐却又控制不住。
上指苍天请它给我作证,一切都为了君王的缘故。
你以前既然和我有成约,现另有打算又追悔当初。
我并不难于与你别离啊,只是伤心你的反反复复。
我已经栽培了很多春兰,又种植香草秋蕙一大片。
分垄培植了留夷和揭车,还把杜衡芳芷套种其间。
我希望它们都枝繁叶茂,等待着我收割的那一天。
它们枯萎死绝有何伤害,使我痛心的是它们质变。
大家都拚命争着向上爬,利欲熏心而又贪得无厌。
他们猜疑别人宽恕自己,他们勾心斗角相互妒忌。
急于奔走钻营争权夺利,这些不是我追求的东西。
只觉得老年在渐渐来临,担心美好名声不能树立。
早晨我饮木兰上的露滴,晚上我用菊花残瓣充饥。
只要我的情感坚贞不易,形消骨立又有什么关系。
我用树木的根编结茝草,再把薜荔花蕊穿在一起。
我拿菌桂枝条联结蕙草,胡绳搓成绳索又长又好。
我向古代的圣贤学习啊,不是世间俗人能够做到。
我与现在的人虽不相容,我却愿依照彭咸的遗教。
我揩着眼泪啊声声长叹,可怜人生道路多么艰难。
我虽爱好修洁严于责己,早晨直言进谏晚上就被罢免。
他们攻击我佩带蕙草啊,又指责我爱好采集茝兰。
这是我心中追求的东西,就是多次死亡也不后悔。
怨就怨楚王这样糊涂啊,他始终不体察别人心情。
那些女人妒忌我的丰姿,造谣诬蔑说我妖艳好淫。
庸人本来善于投机取巧,背弃规矩而又改变政策。
违背是非标准追求邪曲,争着苟合取悦作为法则。
忧愁烦闷啊我失意不安,现在孤独穷困多么艰难。
宁可马上死去魂魄离散,媚俗取巧啊我坚决不干。
雄鹰不与那些燕雀同群,原本自古以来就是这般。
方和圆怎能够互相配各,志向不同何能彼此相安。
宁愿委曲心志压抑情感,宁把斥责咒骂统统承担。
保持清白节操死于直道,这本为古代圣贤所称赞!
后悔当初不曾看清前途,迟疑了一阵我又将回头。
调转我的车走回原路啊,趁着迷途未远赶快罢休。
我打马在兰草水边行走,跑上椒木小山暂且停留。
既然进取不成反而获罪,那就回来把我旧服重修。
我要把菱叶裁剪成上衣,我并用荷花把下裳织就。
没有人了解我也就罢了,只要内心真正馥郁芳柔。
把我的帽子加得高高的,把我的佩带增得长悠悠。
虽然芳洁污垢混杂一起,只有纯洁品质不会腐朽。
我忽然回头啊纵目远望,我将游观四面遥远地方。
佩着五彩缤纷华丽装饰,散发出一阵阵浓郁清香。
人们各有自己的爱好啊,我独爱好修饰习以为常。
即使粉身碎骨也不改变,难道我能受警戒而彷徨!
姐姐对我遭遇十分关切,她曾经一再地向我告诫。
她说“鲧太刚直不顾性命,结果被杀死在羽山荒野。
你何忠言无忌爱好修饰,还独有很多美好的节操。
满屋堆着都是普通花草,你却与众不同不肯佩服。
众人无法挨家挨户说明,谁会来详察我们的本心。
世上的人都爱成群结伙,为何对我的话总是不听?”
我以先圣行为节制性情,愤懑心情至今不能平静。济沅湘以南征兮,就重华而敶词:渡过沅水湘水向南走去,我要对虞舜把道理讲清:
“夏启偷得《九辩》和《九歌》啊,他寻欢作乐而放纵忘情。
不考虑将来看不到危难,因此武观得以酿成内乱。
后羿爱好田猎溺于游乐,对射杀大狐狸特别喜欢。
本来淫乱之徒无好结果,寒浞杀羿把他妻子霸占。
寒浇自恃有强大的力气,放纵情欲不肯节制自己。
天天寻欢作乐忘掉自身,因此他的脑袋终于落地。
夏桀行为总是违背常理,结果灾殃也就难以躲避。
纣王把忠良剁成肉酱啊,殷朝天下因此不能久长。汤禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。商汤夏禹态度严肃恭敬,正确讲究道理还有文王。
他们都能选拔贤者能人,遵循一定准则不会走样。
上天对一切都公正无私,见有德的人就给予扶持。
只有古代圣王德行高尚,才能够享有天下的土地。
回顾过去啊把将来瞻望,看到了做人的根本道理。
哪有不义的事可以去干,哪有不善的事应该担当。
我虽然面临死亡的危险,毫不后悔自己当初志向。
不度量凿眼就削正榫头,前代的贤人正因此遭殃。”
我泣声不绝啊烦恼悲伤,哀叹自己未逢美好时光。
拿着柔软蕙草揩抹眼泪,热泪滚滚沾湿我的衣裳。
铺开衣襟跪着慢慢细讲,我已获得正道心里亮堂。
驾驭着玉虬啊乘着凤车,在风尘掩翳中飞到天上。
早晨从南方的苍梧出发,傍晚就到达了昆仑山上。
我本想在灵琐稍事逗留,夕阳西下已经暮色苍茫。
我命令羲和停鞭慢行啊,莫叫太阳迫近崦嵫山旁。
前面的道路啊又远又长,我将上上下下追求理想。
让我的马在咸池里饮水,把马缰绳拴在扶桑树上。
折下若木枝来挡住太阳,我可以暂且从容地徜徉。
叫前面的望舒作为先驱,让后面的飞廉紧紧跟上。
鸾乌凤凰为我在前戒备,雷师却说还没安排停当。
我命令凤凰展翅飞腾啊,要日以继夜地不停飞翔。
旋风结聚起来互相靠拢,它率领着云霓向我迎上。
云霓越聚越多忽离忽合,五光十色上下飘浮荡漾。
我叫天门守卫把门打开,他却倚靠天门把我呆望。
日色渐暗时间已经晚了,我纽结着幽兰久久徜徉。
这个世道混浊善恶不分,喜欢嫉妒别人抹煞所长。
清晨我将要渡过白水河,登上阆风山把马儿系着。
忽然回头眺望涕泪淋漓,哀叹高丘竟然没有美女。
我飘忽地来到春宫一游,折下玉树枝条增添佩饰。
趁琼枝上花朵还未凋零,把能受馈赠的美女找寻。
我命令云师把云车驾起,我去寻找宓妃住在何处。
解下佩带束好求婚书信,我请蹇修前去给我做媒。
云霓纷纷簇集忽离忽合,很快知道事情乖戾难成。
晚上宓妃回到穷石住宿,清晨到洧盘把头发洗濯。
宓妃仗着貌美骄傲自大,成天放荡不羁寻欢作乐。
她虽然美丽但不守礼法,算了吧放弃她另外求索。
我在天上观察四面八方,周游一遍后我从天而降。
遥望华丽巍峨的玉台啊,见有娀氏美女住在台上。
我请鸩鸟前去给我做媒,鸩鸟却说那个美女不好。
雄鸠叫唤着飞去说媒啊,我又嫌它过分诡诈轻佻。
我心中犹豫而疑惑不定,想自己去吧又觉得不妙。
凤凰已接受托付的聘礼,恐怕高辛赶在我前面了。
想到远方去又无处安居,只好四处游荡流浪逍遥。
趁少康还未结婚的时节,还留着有虞国两位阿娇。
媒人无能没有灵牙利齿,恐怕能说合的希望很小。
世间混乱污浊嫉贤妒能,爱障蔽美德把恶事称道。
闺中美女既然难以接近,贤智君王始终又不醒觉。
满腔忠贞激情无处倾诉,我怎么能永远忍耐下去!
我找来了灵草和细竹片,请求神巫灵氛为我占卜。
“听说双方美好必将结合看谁真正好修必然爱慕。
想到天下多么辽阔广大,难道只在这里才有娇女?”
“劝你远走高飞不要迟疑,谁寻求美人会把你放弃?
世间什么地方没有芳草,你又何必苦苦怀恋故地?
世道黑暗使人眼光迷乱,谁又能够了解我们底细?
人们的好恶本来不相同,只是这邦小人更加怪异。
人人都把艾草挂满腰间,说幽兰是不可佩的东西。
对草木好坏还分辨不清,怎么能够正确评价玉器?
用粪土塞满自己的香袋,反说佩的申椒没有香气。”
想听从灵氛占卜的好卦,心里犹豫迟疑决定不下。
听说巫咸今晚将要降神,我带着花椒精米去接他。
天上诸神遮天蔽日齐降,九疑山的众神纷纷迎迓。
他们灵光闪闪显示神灵,巫咸又告诉我不少佳话。
他说“应该努力上天下地,去寻求意气相投的同道。汤禹俨而求合兮,挚咎繇而能调。汤禹为人严正虚心求贤,得到伊尹皋陶君臣协调。
只要内心善良爱好修洁,又何必一定要媒人介绍?
傅说拿祷杵在傅岩筑墙,武丁毫不犹豫用他为相。
太公吕望曾经做过屠夫,他被任用是遇到周文王。
宁戚喂牛敲着牛角歌唱,齐桓公听见后任为大夫。
趁现在年轻大有作为啊,施展才能还有大好时光。
只怕杜鹃它叫得太早啊,使得百草因此不再芳香。”
为什么这样美好的琼佩,人们却要掩盖它的光辉。
想到这邦小人不讲信义,恐怕出于嫉妒把它摧毁。
时世纷乱而变化无常啊,我怎么可以在这里久留。
兰草和芷草失掉了芬芳,荃草和惠草也变成茅莠。
为什么从前的这些香草,今天全都成为荒蒿野艾。
难道还有什么别的理由,不爱好修洁造成的祸害。
我还以为兰草最可依靠,谁知华而不实虚有其表。
兰草抛弃美质追随世俗,勉强列入众芳辱没香草。
花椒专横谄媚十分傲慢,茱萸想进香袋冒充香草。
它们既然这么热心钻营,又有什么香草重吐芳馨。
本来世态习俗随波逐流,又还有谁能够意志坚定?
看到香椒兰草变成这样,何况揭车江离能不变心。
只有我的佩饰最可贵啊,保持它的美德直到如今。
浓郁的香气难以消散啊,到今天还在散发出芳馨。
我调度和谐地自我欢娱,姑且飘游四方寻求美女。
趁着我的佩饰还很盛美,我要周游观访上天下地。
灵氛已告诉我占得吉卦,选个好日子我准备出发。
折下玉树枝叶作为肉脯,我舀碎美玉把干粮备下。
给我驾车啊用飞龙为马,车上装饰着美玉和象牙。
彼此不同心怎能配合啊,我将要远去主动离开他。
我把行程转向昆仑山下,路途遥远继续周游观察。
云霞虹霓飞扬遮住阳光,车上玉铃丁当响声错杂。
清晨从天河的渡口出发,最远的西边我傍晚到达。
凤凰展翅承托着旌旗啊,长空翱翔有节奏地上下。
忽然我来到这流沙地段,只得沿着赤水行进缓缓。
指挥蛟龙在渡口上架桥,命令西皇将我渡到对岸。
路途多么遥远又多艰险,我传令众车在路旁等待。
经过不周山向左转去啊,我的目的地已指定西海。
我再把成千辆车子聚集,把玉轮对齐了并驾齐驱。
驾车的八龙蜿蜒地前进,载着云霓旗帜随风卷曲。
定下心来啊慢慢地前行,难控制飞得远远的思绪。
演奏着《九歌》跳起《韶》舞啊,且借大好时光寻求欢娱。
太阳东升照得一片明亮,忽然看见我思念的故乡。
我的仆从悲伤马也感怀,退缩回头不肯走向前方。
尾声:“算了吧!
国内既然没有人了解我,我又何必怀念故国旧居。
既然不能实现理想政治,我将追随彭成安排自己。”
高阳:颛顼之号。苗裔:苗,初生的禾本植物。裔,衣服的末边。此苗裔连用,喻指子孙后代。朕:我。皇:美。考:已故的父亲。
摄提:太岁在寅时为摄提格。此指寅年。贞:正。孟:开始。陬:正月。庚寅:指庚寅之日。古以干支相配来纪日。降:降生。
揆:推理揣度。肇:开始。锡:通“赐”。名:命名。
字:表字,这里活用作动词,起个表字。
内美:内在的美好品质。重:再。
扈:楚方言,披挂。江离芷:均为香草名。纫:草有茎叶可做绳索。秋兰:香草名。即泽兰,秋季开花。
汨:水疾流的样子,此处用以形容时光飞逝。不吾与:宾语前置,即“不与吾”,不等待我。
搴:拔取。揽:采摘。宿莽:草名,经冬不死。
忽:迅速的样子。代序:指不断更迭。
惟:思虑。迟暮:衰老。
抚:趁。此度:指现行的政治法度。
骐骥:骏马。道:通“导”,引导。
三后:夏禹商汤周文王。固:本来。
申椒菌桂:均为香木名。蕙茝:均为香草名。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。耿介:光明正大。遵道:遵循正道。
猖披:猖狂。捷径:邪道。
偷乐:苟且享乐。幽昧:黑暗。
殃:灾祸。败绩:喻指君国的倾危。
踵武:足迹,即脚印。
荃:香草名,喻楚怀王。齌怒:暴怒。
謇謇:形容忠贞直言的样子。
九天:古人认为天有九重,故言。正:通“证”。
期:约定。羌:楚语,表转折,相当于现在的“却”。
成言:诚信之言。
既:本来。数化:多次变化。
滋:栽种。树:种植。亩:二百四十步为亩。
畦:五十亩为畦。留夷揭车:均为香草名。
冀:希望。峻:长。刈:收获。
萎:枯萎。绝:落尽。芜:荒芜。秽:污秽。
竞:并。
羌:楚人语气词。兴:生。
忽:急。驰骛:乱驰。
冉冉:渐渐。
英:花。苟:确实。
信姱:诚信而美好。练要:心中简练合于要道。
掔:持取。贯:拾取。
矫:举起。索:草有茎叶可做绳索。此作动词,意为搓绳。纚纚:绳索美好貌。
法:效法。
周:合。彭咸:殷贤大夫,谏其君,不听,投江而死。
民生:万民的生存。艰:难。
修姱:洁净而美好。谇:进谏。替:废。
纕:佩带。申:重复。
悔:怨恨。
灵修:指楚怀王。
众女:喻群臣。谣:诋毁。诼:诽谤。
偭:违背。改:更改。错:通“措”,措施,指先圣之法。
绳墨:正曲直之具。曲:斜曲。周容:苟合取容,指以求容媚为常法。
侘傺:失志貌。
流亡:随水漂流而去。此态:苟合取容之态。
不群:指不与众鸟同群。前世:古代。
异道:不同的道路。
屈:委屈。尤:过错。攘:除去。诟:耻辱。
伏:通“服”,保持,坚守。厚:厚待。
相道:观看。延:长。
回:调转。行迷:指迷途。
步:徐行。皋:水边高地。止息:休息一下。
尤:罪过。修吾初服:指修身洁行。
制:裁制。芙蓉:莲花。
不吾知:宾语前置,即“不知吾”,不了解我。苟:如果。
高:指帽高。陆离:修长而美好的样子。
芳:指芬芳之物。唯:只有。
游目:纵目瞭望。往观:前去观望。
缤纷:极言多。章:明显。
民生:人生。常:恒常之法。
犹:尚且。惩:惧怕。
女嬃:屈原的姐姐。婵媛:牵挂。申申:反反复复。
婞直:刚正。羽之野:羽山的郊野。
博謇:过于刚直。姱节:美好的节操。
盈室:满屋。判:区别。
众:众人。云:助词,无实义。
朋:朋党。茕:孤独。
前圣:前代圣贤。喟:叹息声。济沅(yuán)湘以南征兮,就重华而敶(chén)词:济:渡过。就:靠近。
启:禹之子。夏朝的开国君主。《九辩》《九歌》:相传是启从天上偷带到人间的乐曲。夏康:启子太康。
图:图谋。五子:指夏康等兄弟五人。用:因此。
羿:指后羿。封狐:大狐。
鲜:少。浞:寒浞,羿相。
浇:寒浞之子。强圉:强壮多力。不忍:不能加以克制。
日:天天。用夫:因此。
夏桀:夏之亡国之君。
辛:殷纣王之名。菹醢:肉酱,名词动用,指剁成肉酱。用而:因而。汤禹俨(yǎn)而祗敬兮,周论道而莫差。俨:庄严。莫差:没有丝毫差错。
授:任用。颇:倾斜。
私阿:偏私。错:置。
茂行:美好的德行。下土:天下。
瞻前而顾后:观察古往今来的成败。相观:观察。
非义:不行仁义。非善:不行善事。
阽:临危,遇到危险。览:反观。
量:度。前修:前贤。
曾:屡次。当:遇。
茹:柔软。浪浪:泪流不止的样子。
敷:铺开。中正:治国之道。
驷:驾车。上征:上天远行。
发轫:出发。苍梧:舜所葬之地。县圃:神山,在昆仑山之上。
灵琐:神之所在处。
令:命令。羲和:神话中的太阳神。崦嵫:神话中日所入之山。
漫漫:路遥远的样子。修远:长远。
咸池:日浴处。扶桑:日所拂之木。
若木:日所入之处的树木。逍遥:自由自在的样子。相羊:徘徊。
前:在前面。后:在后面。
先戒:在前面警戒。雷师:雷神。
飞腾:腾空而飞。日夜:指日夜兼程。
飘风:旋风。帅:率领。
离合:忽散忽聚。斑:文彩杂乱,五彩缤纷。
帝:天帝。阊阖:天门。
暧暧:昏暗的样子。结:编结。
溷浊:混乱污浊。蔽:掩盖。
白水:神话中的水名。绁:拴,系。
反顾:回头望。高丘:高山。
春宫:东方青帝的居舍。琼枝:玉树的花枝。
荣华:花朵。可诒:可以赠送。
丰隆:云神。宓妃:神女,伏羲氏之女。
结言:约好之言。謇修:伏羲氏之臣。
离合:言辞未定。纬繣:不相投合。
次:住宿。濯发:洗头发。
保:依仗。淫游:过分的游乐。
虽:诚然。改求:另外寻求。
览相观:细细观察。周流:周游。
瑶台:以玉砌成的台。有娀:传说中的上古国名。
鸩:鸟名。
鸣逝:边叫边飞。佻:轻浮。
犹豫:拿不定主意。自适:亲自去。
受诒:指完成聘礼之事。
远集:远止。浮游:漫游。
及:趁着。有虞:传说中的上古国名。
理弱:指媒人软弱。导言:媒人撮合的言辞。
嫉贤:嫉妒贤能。称恶:称赞邪恶。
闺中:女子居住的内室。哲王:明智的君王。
怀:怀抱。终古:永久。
琼茅:灵草。筳:小竹片。灵氛:传说中的上古神巫。
信修:诚然美好。
九州:泛指天下。女:美女。
勉:努力。释:舍弃。
何所:何处。故宇:故国。
昡曜:惑乱浑浊。察:明辨。
民:指天下众人。党人:朋党之人。
服:佩用。
览察:察看。珵美:即“美珵”,美玉。
粪壤:粪土。申椒:申地之椒。
巫咸:古神巫。夕降:傍晚从天而降。怀:馈。
百神:指天上的众神。并迎:一起来迎接。
皇:皇天。吉故:明君遇贤臣的吉祥故事。
矱:度。汤禹俨而求合兮,挚(zhì)咎(jiù)繇(yáo)而能调。合:志同道合的人。挚:伊尹名。咎繇:夏禹之臣。
苟:如果。用:凭借。
操:持,拿。用:重用。
吕望:指吕尚。举:举用。
宁戚:春秋时卫人,齐桓公认为贤人,以他为卿。该:周详。
晏:晚。未央:未尽。
鹈鴂:鸟名,即伯劳。一说杜鹃。为之:因此。
偃蹇:盛多美丽的样子。薆:遮蔽。
谅:信。折:摧毁。
变易:变化。
茅:比喻已经蜕化变质的谗佞之人。
直:竟然。
他故:其他的理由。害:弊端。
无实:不结果实。
委:丢弃。得:能够。
椒:楚大夫子椒。樧:茱萸。
干进:求进。务入:钻营。祗:散发。
揭车与江离:比喻自己培育的一般人才。
兹佩:喻指屈原的内美与追求。历兹:到如今这一地步。
芳菲菲:指香气浓郁。沬:消失。
和调度:指调节自己的心态,缓和自己的心情自娱:自乐。聊:姑且。求女:寻求志同道合的人。
方:正。上下:到处。
吉占:指两美必合而言。历:选择。
羞:通“馐”,指美食。琼爢:玉屑。
飞龙:长翅膀的龙。象:象牙。
离心:不同的去向。远逝:远去。
邅:楚地方言,转向。
晻蔼:旌旗蔽日貌。鸣:响起。
天津:天河的渡口。在东极萁斗之间。西极:西方的尽头。
翼:古代一种旗帜。翼翼:和貌。
流沙:指西极,其处流沙如水。赤水:出昆仑山。容与:游戏貌。
麾:指挥。西皇:帝少嗥。
艰:指路途艰险。腾:飞驰。
不周:山名,在昆仑西北。西海:神话中西方之海。
屯:聚集。轪:车轮。
婉婉:在前进时蜿蜒曲折的样子。委蛇:旗帜飘扬舒卷的样子。
志:通“帜”,旗帜。弭节:放下赶车的马鞭,使车停止。神:神思,指人的精神。邈邈:浩渺无际的样子。
假日:犹言借此时机。
皇:天。赫戏:形容光明。旧乡:指楚国。
仆:御者。怀:思。蜷局:卷屈不行貌。
乱:终篇的结语。已矣:绝望之词,谓“算了吧”。
国无人:国家无人。
足:足以。为:实行。居:住所,这里是指一生所选择的道路和归宿。
第一章(被贬)53行:诗人从自己的家世和出生写起,回顾了自己有生以来的努力、追求、奋斗以及所遭受的失败,满腔悲愤地表述了矢志不渝的精神和九死未悔的态度。
第二章(反思)38行;接着面对自己的失败,进行了一番深刻的反思。毕竟惨遭失败是不争的事实。因此,诗人以“路径似未看清兮”领起,先以“退身修整服装”一般地表现自己的反思,但仅如此则缺乏波澜,且难以深入,所以借“家姐”这个人物从反面来责备、劝说,以逼出“找舜帝评理去”一节,既深化了反思,又强化了情感。连情谊最亲密、对自己最关心的“家姐”,也如此责骂、劝说,世上还有谁能理解自己呢?一气之下便“找舜帝评理去”。反思的结果,坚定了自己的理想和信念。
第三章(再试)38行:又积极地重新求索,然而上下求索后却没有结果。诗人写自己的“仔细寻路”。这是在遭遇诽谤之后的重新努力,但无论叩“天门”还是“求美女”,都以失败告终。
第四章(徘徊)38行:诗人又陷入苦闷与徘徊之中。辛辛苦苦的求索又遭失败,究竟何去何从?诗人无奈,于是“取琼茅来卜卦”,请灵氛为他占算以决疑。灵氛卜卦的结果是必须远游离开楚国才有出路。经过一番考虑,仍然犹豫不决。于是再请巫师降神求教。之后,又经反复审慎的思索,最终决定“远游自离去”,离开楚国出游。
第五章(他投)21行;通过审慎思虑后,诗人结束了自己的徘徊,认可了灵氛的“吉卦”,选择“吉日”出发。但充满憧憬的出游还是因为“眷顾楚国”而中途放弃了:”曲身回首停步“。结果只能选择以死殉国,“追随彭咸归去!”
诗歌通篇是第一人称叙事的结构,情节分明,脉络清晰,而它的言志、抒情,则全都融入叙事过程之中,密切结合情节发展的具体阶段来进行,从而达到一种悲愤倾诉的强烈效果。
帝高阳之苗裔(yì)兮,朕皇考曰伯庸。
摄提贞于孟陬(zōu)兮,惟庚(gēng)寅(yín)吾以降(jiàng)。
皇览揆(kuí)余初度兮,肇(zhào)锡(cì)余以嘉名:
名余曰正则兮,字余曰灵均。
纷吾既有此内美兮,又重(chóng)之以修能。
扈(hù)江离与辟芷(zhǐ)兮,纫(rèn)秋兰以为佩。
汩(yù)余若将不及兮,恐年岁之不吾与。
朝搴(qiān)阰(pí)之木兰兮,夕揽(lǎn)洲之宿莽(mǎng)。
日月忽其不淹兮,春与秋其代序。
惟草木之零落兮,恐美人之迟暮。(惟通:唯)
不抚壮而弃秽(huì)兮,何不改乎此度?
乘骐(qí)骥(jì)以驰骋兮,来吾道夫先路!
昔三后之纯粹(cuì)兮,固众芳之所在。
杂申椒与菌桂兮,岂惟纫夫蕙(huì)茝(chǎi)!
彼尧、舜之耿介兮,既遵道而得路。
何桀(jié)纣(zhòu)之猖(chāng)披兮,夫惟捷径以窘(jiǒng)步。
惟夫党人之偷乐兮,路幽昧(mèi)以险隘(ài)。
岂余身之殚(dān)殃(yāng)兮,恐皇舆(yú)之败绩!
忽奔走以先后兮,及前王之踵(zhǒng)武。
荃(quán)不查余之中情兮,反信谗而齌(jì)怒。
余固知謇(jiǎn)謇之为患兮,忍而不能舍也。
指九天以为正兮,夫惟灵修之故也。
曰黄昏以为期兮,羌中道而改路!
初既与余成言兮,后悔遁(dùn)而有他。
余既不难夫离别兮,伤灵修之数化。
余既滋兰之九畹(wǎn)兮,又树蕙之百亩(mǔ)。
畦(qí)留夷(yí)与揭车兮,杂杜衡与芳芷。
冀(jì)枝叶之峻茂兮,愿俟时乎吾将刈(yì)。
虽萎绝其亦何伤兮,哀众芳之芜(wú)秽(huì)。
众皆竞进以贪婪兮,凭不厌乎求索。
羌(qiāng)内恕己以量人兮,各兴心而嫉妒。
忽驰骛(wù)以追逐兮,非余心之所急。
老冉(rǎn)冉其将至兮,恐修名之不立。
朝饮木兰之坠露兮,夕餐秋菊之落英。
苟余情其信姱(kuā)以练要兮,长顑(kǎn)颔(hàn)亦何伤。
掔(qiān)木根以结茝(chǎi)兮,贯薜荔之落蕊。
矫菌桂以纫蕙兮,索胡绳之纚(xǐ)纚。
謇(jiǎn)吾法夫前修兮,非世俗之所服。
虽不周于今之人兮,愿依彭咸之遗则。
长太息以掩涕兮,哀民生之多艰。
余虽好修姱(kuā)以鞿(jī)羁(jī)兮,謇朝谇(suì)而夕替。
既替余以蕙纕(xiāng)兮,又申之以揽茝。
亦余心之所善兮,虽九死其犹未悔。
怨灵修之浩荡兮,终不察夫民心。
众女嫉余之蛾眉兮,谣诼(zhuó)谓余以善淫。
固时俗之工巧兮,偭(miǎn)规矩而改错。
背绳墨以追曲兮,竞周容以为度。
忳(tún)郁邑余侘(chà)傺(chì)兮,吾独穷困乎此时也。
宁溘(kè)死以流亡兮,余不忍为此态也。
鸷(zhì)鸟之不群兮,自前世而固然。
何方圜(yuán)之能周兮,夫孰异道而相安?
屈心而抑志兮,忍尤而攘诟(gòu)。
伏清白以死直兮,固前圣之所厚。
悔相道之不察兮,延伫乎吾将反。
回朕车以复路兮,及行迷之未远。
步余马于兰皋(gāo)兮,驰椒丘且焉止息。
进不入以离尤兮,退将复修吾初服。
制芰(jì)荷以为衣兮,集芙蓉以为裳。
不吾知其亦已兮,苟余情其信芳。
高余冠之岌(jí)岌兮,长余佩之陆离。
芳与泽其杂糅(róu)兮,唯昭质其犹未亏。
忽反顾以游目兮,将往观乎四荒。
佩缤纷其繁饰兮,芳菲菲其弥章。
民生各有所乐兮,余独好修以为常。
虽体解吾犹未变兮,岂余心之可惩。
女嬃(xū)之婵(chán)媛(yuán)兮,申申其詈(lì)予,曰:
「鲧婞直以亡身兮,终然夭乎羽之野。
汝何博謇(jiǎn)而好修兮,纷独有此姱(kuā)节?
薋菉葹以盈室兮,判独离而不服。」
众不可户说兮,孰云察余之中情?
世并举而好朋兮,夫何茕(qióng)独而不予听?
依前圣以节中兮,喟(kuì)凭心而历兹。
济沅、湘以南征兮,就重华而敶词:
启《九辩》与《九歌》兮,夏康娱以自纵。
不顾难以图后兮,五子用失乎家衖(xiàng)。
羿淫游以佚(yì)畋(tián)兮,又好射夫封狐。
固乱流其鲜终兮,浞(zhuó)又贪夫厥(jué)家。
浇(ào)身被服强圉(yǔ)兮,纵欲而不忍。
日康娱而自忘兮,厥(jué)首用夫颠陨。
夏桀(jié)之常违兮,乃遂焉而逢殃。
后辛之菹(zū)醢(hǎi)兮,殷宗用而不长。
汤、禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。
举贤才而授能兮,循绳墨而不颇。
皇天无私阿兮,览民德焉错辅。
夫维圣哲以茂行兮,苟得用此下土。
瞻前而顾后兮,相观民之计极。
夫孰非义而可用兮?孰非善而可服?
阽(diàn)余身而危死兮,览余初其犹未悔。
不量凿而正枘(ruì)兮,固前修以菹(zū)醢(hǎi)。
曾歔(xū)欷(xī)余郁邑(yì)兮,哀朕时之不当。
揽茹(rú)蕙以掩涕兮,沾余襟之浪浪。
跪敷(fū)衽(rèn)以陈辞兮,耿吾既得此中正。
驷玉虬以桀(jié)鹥(yì)兮,溘埃风余上征。
朝发轫(rèn)于苍梧兮,夕余至乎县圃(pǔ)。
欲少留此灵琐兮,日忽忽其将暮。
吾令羲(xī)和弭(mǐ)节兮,望崦(yān)嵫(zī)而勿迫。
路漫漫其修远兮,吾将上下而求索。
饮余马于咸池兮,总余辔(pèi)乎扶桑。
折若木以拂日兮,聊逍遥以相羊。
前望舒使先驱兮,后飞廉使奔属。
鸾(luán)皇为余先戒兮,雷师告余以未具。
吾令凤鸟飞腾兮,继之以日夜。
飘风屯其相离兮,帅云霓(ní)而来御。
纷总总其离合兮,斑陆离其上下。
吾令帝阍开关兮,倚阊(chāng)阖(hé)而望予。
时暧(ài)暧其将罢兮,结幽兰而延伫。
世溷(hùn)浊而不分兮,好蔽美而嫉妒。
朝吾将济于白水兮,登阆(làng)风而绁(xiè)马。
忽反顾以流涕兮,哀高丘之无女。
溘(kè)吾游此春宫兮,折琼(qióng)枝以继佩。
及荣华之未落兮,相下女之可诒(yí)。
吾令丰隆乘云兮,求宓(fú)妃之所在。
解佩纕以结言兮,吾令謇(jiǎn)修以为理。
纷总总其离合兮,忽纬(wěi)繣(huà)其难迁。
夕归次于穷石兮,朝濯(zhuó)发乎洧盘。
保厥(jué)美以骄傲兮,日康娱以淫游。
虽信美而无礼兮,来违弃而改求。
览相观于四极兮,周流乎天余乃下。
望瑶台之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,见有娀(sōng)之佚女。
吾令鸩(zhèn)为媒兮,鸩告余以不好。
雄鸠之鸣逝兮,余犹恶其佻(tiāo)巧。
心犹豫而狐疑兮,欲自适而不可。
凤皇既受诒(yí)兮,恐高辛之先我。
欲远集而无所止兮,聊浮游以逍遥。
及少康之未家兮,留有虞(yú)之二姚。
理弱而媒拙兮,恐导言之不固。
世溷(hùn)浊而嫉贤兮,好蔽美而称恶。
闺中既以邃远兮,哲王又不寤(wù)。
怀朕情而不发兮,余焉能忍而与此终古?
索琼茅以筳(tíng)篿(zhuān)兮,命灵氛为余占之。
曰:「两美其必合兮,孰信修而慕之?
思九州之博大兮,岂惟是其有女?」
曰:「勉远逝而无狐疑兮,孰求美而释女?
何所独无芳草兮,尔何怀乎故宇?」
世幽昧以昡曜(yào)兮,孰云察余之善恶?
民好恶其不同兮,惟此党人其独异!
户服艾以盈要兮,谓幽兰其不可佩。
览察草木其犹未得兮,岂珵(chéng)美之能当?
苏粪壤以充祎(yī)兮,谓申椒其不芳。
欲从灵氛之吉占兮,心犹豫而狐疑。
巫咸将夕降兮,怀椒糈(xǔ)而要之。
百神翳(yì)其备降兮,九疑缤其并迎。
皇剡(yǎn)剡其扬灵兮,告余以吉故。
曰:「勉升降以上下兮,求矩矱之所同。
汤、禹俨而求合兮,挚、咎繇而能调。
苟中情其好修兮,又何必用夫行媒?
说操筑于傅岩兮,武丁用而不疑。
吕望之鼓刀兮,遭周文而得举。
宁戚之讴(ōu)歌兮,齐桓闻以该辅。
及年岁之未晏兮,时亦犹其未央。
恐鹈鴃之先鸣兮,使夫百草为之不芳。」
何琼佩之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,众薆(ài)然而蔽之。
惟此党人之不谅兮,恐嫉妒而折之。
时缤纷其变易兮,又何可以淹留?
兰芷变而不芳兮,荃(quán)蕙化而为茅。
何昔日之芳草兮,今直为此萧艾也?
岂其有他故兮,莫好修之害也!
余以兰为可恃兮,羌无实而容长。
委厥(jué)美以从俗兮,苟得列乎众芳。
椒(jiāo)专佞以慢慆(tāo)兮,樧(shā)又欲充夫佩帏(wéi)。
既干进而务入兮,又何芳之能祗(zhī)?
固时俗之流从兮,又孰能无变化?
览椒兰其若兹兮,又况揭车与江离?
惟兹佩之可贵兮,委厥美而历兹。
芳菲菲而难亏兮,芬至今犹未沬(mèi)。
和调度以自娱兮,聊浮游而求女。
及余饰之方壮兮,周流观乎上下。
灵氛既告余以吉占兮,历吉日乎吾将行。
折琼枝以为羞兮,精琼爢(mí)以为粻(zhāng)。
为余驾飞龙兮,杂瑶象以为车。
何离心之可同兮?吾将远逝以自疏。
邅(zhān)吾道夫昆仑兮,路修远以周流。
扬云霓之晻(ǎn)蔼(ǎi)兮,鸣玉鸾之啾啾。
朝发轫(rèn)于天津兮,夕余至乎西极。
凤皇翼其承旗兮,高翱翔之翼翼。
忽吾行此流沙兮,遵赤水而容与。
麾(huī)蛟龙使梁津兮,诏西皇使涉予。
路修远以多艰兮,腾众车使径待。
路不周以左转兮,指西海以为期。
屯余车其千乘兮,齐玉轪(dài)而并驰。
驾八龙之婉婉兮,载云旗之委(wēi)蛇(yí)。
抑志而弭(mǐ)节兮,神高驰之邈(miǎo)邈。
奏《九歌》而舞《韶》兮,聊假日以媮(tōu)乐。
陟升皇之赫戏兮,忽临睨(nì)夫旧乡。
仆夫悲余马怀兮,蜷(quán)局顾而不行。
乱曰:已矣哉!
国无人莫我知兮,又何怀乎故都!
既莫足与为美政兮,吾将从彭咸之所居!
我是古帝高阳氏的子孙,我已去世的父亲字伯庸。
岁星在寅那年的孟春月,正当庚寅日那天我降生。
父亲仔细揣测我的生辰,于是赐给我相应的美名:
父亲把我的名取为正则,同时把我的字叫作灵均。
天赋给我很多良好素质,我不断加强自己的修养。
我把江离芷草披在肩上,把秋兰结成索佩挂身旁。
光阴似箭我好像跟不上,岁月不等待人令我心慌。
早晨我在大坡采集木兰,傍晚在小洲中摘取宿莽。
时光迅速逝去不能久留,四季更相代谢变化有常。
我想到草木已由盛到衰,恐怕自己身体逐渐衰老。
何不利用盛时扬弃秽政,为何还不改变这些法度?
乘上千里马纵横驰骋吧,来呀,我在前引导开路!
从前三后公正德行完美,所以群贤都在那里聚会。
杂聚申椒菌桂似的人物,岂止联系优秀的茝和蕙。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。唐尧虞舜多么光明正直,他们沿着正道登上坦途。
夏桀殷纣多么狂妄邪恶,贪图捷径必然走投无路。
结党营私的人苟安享乐,他们的前途黑暗而险阻。
难道我害怕招灾惹祸吗,我只担心祖国为此覆没。
前前后后我奔走照料啊,希望君王赶上先王脚步。
你不深入了解我的忠心,反而听信谗言对我发怒。
我早知道忠言直谏有祸,原想忍耐却又控制不住。
上指苍天请它给我作证,一切都为了君王的缘故。
你以前既然和我有成约,现另有打算又追悔当初。
我并不难于与你别离啊,只是伤心你的反反复复。
我已经栽培了很多春兰,又种植香草秋蕙一大片。
分垄培植了留夷和揭车,还把杜衡芳芷套种其间。
我希望它们都枝繁叶茂,等待着我收割的那一天。
它们枯萎死绝有何伤害,使我痛心的是它们质变。
大家都拚命争着向上爬,利欲熏心而又贪得无厌。
他们猜疑别人宽恕自己,他们勾心斗角相互妒忌。
急于奔走钻营争权夺利,这些不是我追求的东西。
只觉得老年在渐渐来临,担心美好名声不能树立。
早晨我饮木兰上的露滴,晚上我用菊花残瓣充饥。
只要我的情感坚贞不易,形消骨立又有什么关系。
我用树木的根编结茝草,再把薜荔花蕊穿在一起。
我拿菌桂枝条联结蕙草,胡绳搓成绳索又长又好。
我向古代的圣贤学习啊,不是世间俗人能够做到。
我与现在的人虽不相容,我却愿依照彭咸的遗教。
我揩着眼泪啊声声长叹,可怜人生道路多么艰难。
我虽爱好修洁严于责己,早晨直言进谏晚上就被罢免。
他们攻击我佩带蕙草啊,又指责我爱好采集茝兰。
这是我心中追求的东西,就是多次死亡也不后悔。
怨就怨楚王这样糊涂啊,他始终不体察别人心情。
那些女人妒忌我的丰姿,造谣诬蔑说我妖艳好淫。
庸人本来善于投机取巧,背弃规矩而又改变政策。
违背是非标准追求邪曲,争着苟合取悦作为法则。
忧愁烦闷啊我失意不安,现在孤独穷困多么艰难。
宁可马上死去魂魄离散,媚俗取巧啊我坚决不干。
雄鹰不与那些燕雀同群,原本自古以来就是这般。
方和圆怎能够互相配各,志向不同何能彼此相安。
宁愿委曲心志压抑情感,宁把斥责咒骂统统承担。
保持清白节操死于直道,这本为古代圣贤所称赞!
后悔当初不曾看清前途,迟疑了一阵我又将回头。
调转我的车走回原路啊,趁着迷途未远赶快罢休。
我打马在兰草水边行走,跑上椒木小山暂且停留。
既然进取不成反而获罪,那就回来把我旧服重修。
我要把菱叶裁剪成上衣,我并用荷花把下裳织就。
没有人了解我也就罢了,只要内心真正馥郁芳柔。
把我的帽子加得高高的,把我的佩带增得长悠悠。
虽然芳洁污垢混杂一起,只有纯洁品质不会腐朽。
我忽然回头啊纵目远望,我将游观四面遥远地方。
佩着五彩缤纷华丽装饰,散发出一阵阵浓郁清香。
人们各有自己的爱好啊,我独爱好修饰习以为常。
即使粉身碎骨也不改变,难道我能受警戒而彷徨!
姐姐对我遭遇十分关切,她曾经一再地向我告诫。
她说“鲧太刚直不顾性命,结果被杀死在羽山荒野。
你何忠言无忌爱好修饰,还独有很多美好的节操。
满屋堆着都是普通花草,你却与众不同不肯佩服。
众人无法挨家挨户说明,谁会来详察我们的本心。
世上的人都爱成群结伙,为何对我的话总是不听?”
我以先圣行为节制性情,愤懑心情至今不能平静。济沅湘以南征兮,就重华而敶词:渡过沅水湘水向南走去,我要对虞舜把道理讲清:
“夏启偷得《九辩》和《九歌》啊,他寻欢作乐而放纵忘情。
不考虑将来看不到危难,因此武观得以酿成内乱。
后羿爱好田猎溺于游乐,对射杀大狐狸特别喜欢。
本来淫乱之徒无好结果,寒浞杀羿把他妻子霸占。
寒浇自恃有强大的力气,放纵情欲不肯节制自己。
天天寻欢作乐忘掉自身,因此他的脑袋终于落地。
夏桀行为总是违背常理,结果灾殃也就难以躲避。
纣王把忠良剁成肉酱啊,殷朝天下因此不能久长。汤禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。商汤夏禹态度严肃恭敬,正确讲究道理还有文王。
他们都能选拔贤者能人,遵循一定准则不会走样。
上天对一切都公正无私,见有德的人就给予扶持。
只有古代圣王德行高尚,才能够享有天下的土地。
回顾过去啊把将来瞻望,看到了做人的根本道理。
哪有不义的事可以去干,哪有不善的事应该担当。
我虽然面临死亡的危险,毫不后悔自己当初志向。
不度量凿眼就削正榫头,前代的贤人正因此遭殃。”
我泣声不绝啊烦恼悲伤,哀叹自己未逢美好时光。
拿着柔软蕙草揩抹眼泪,热泪滚滚沾湿我的衣裳。
铺开衣襟跪着慢慢细讲,我已获得正道心里亮堂。
驾驭着玉虬啊乘着凤车,在风尘掩翳中飞到天上。
早晨从南方的苍梧出发,傍晚就到达了昆仑山上。
我本想在灵琐稍事逗留,夕阳西下已经暮色苍茫。
我命令羲和停鞭慢行啊,莫叫太阳迫近崦嵫山旁。
前面的道路啊又远又长,我将上上下下追求理想。
让我的马在咸池里饮水,把马缰绳拴在扶桑树上。
折下若木枝来挡住太阳,我可以暂且从容地徜徉。
叫前面的望舒作为先驱,让后面的飞廉紧紧跟上。
鸾乌凤凰为我在前戒备,雷师却说还没安排停当。
我命令凤凰展翅飞腾啊,要日以继夜地不停飞翔。
旋风结聚起来互相靠拢,它率领着云霓向我迎上。
云霓越聚越多忽离忽合,五光十色上下飘浮荡漾。
我叫天门守卫把门打开,他却倚靠天门把我呆望。
日色渐暗时间已经晚了,我纽结着幽兰久久徜徉。
这个世道混浊善恶不分,喜欢嫉妒别人抹煞所长。
清晨我将要渡过白水河,登上阆风山把马儿系着。
忽然回头眺望涕泪淋漓,哀叹高丘竟然没有美女。
我飘忽地来到春宫一游,折下玉树枝条增添佩饰。
趁琼枝上花朵还未凋零,把能受馈赠的美女找寻。
我命令云师把云车驾起,我去寻找宓妃住在何处。
解下佩带束好求婚书信,我请蹇修前去给我做媒。
云霓纷纷簇集忽离忽合,很快知道事情乖戾难成。
晚上宓妃回到穷石住宿,清晨到洧盘把头发洗濯。
宓妃仗着貌美骄傲自大,成天放荡不羁寻欢作乐。
她虽然美丽但不守礼法,算了吧放弃她另外求索。
我在天上观察四面八方,周游一遍后我从天而降。
遥望华丽巍峨的玉台啊,见有娀氏美女住在台上。
我请鸩鸟前去给我做媒,鸩鸟却说那个美女不好。
雄鸠叫唤着飞去说媒啊,我又嫌它过分诡诈轻佻。
我心中犹豫而疑惑不定,想自己去吧又觉得不妙。
凤凰已接受托付的聘礼,恐怕高辛赶在我前面了。
想到远方去又无处安居,只好四处游荡流浪逍遥。
趁少康还未结婚的时节,还留着有虞国两位阿娇。
媒人无能没有灵牙利齿,恐怕能说合的希望很小。
世间混乱污浊嫉贤妒能,爱障蔽美德把恶事称道。
闺中美女既然难以接近,贤智君王始终又不醒觉。
满腔忠贞激情无处倾诉,我怎么能永远忍耐下去!
我找来了灵草和细竹片,请求神巫灵氛为我占卜。
“听说双方美好必将结合看谁真正好修必然爱慕。
想到天下多么辽阔广大,难道只在这里才有娇女?”
“劝你远走高飞不要迟疑,谁寻求美人会把你放弃?
世间什么地方没有芳草,你又何必苦苦怀恋故地?
世道黑暗使人眼光迷乱,谁又能够了解我们底细?
人们的好恶本来不相同,只是这邦小人更加怪异。
人人都把艾草挂满腰间,说幽兰是不可佩的东西。
对草木好坏还分辨不清,怎么能够正确评价玉器?
用粪土塞满自己的香袋,反说佩的申椒没有香气。”
想听从灵氛占卜的好卦,心里犹豫迟疑决定不下。
听说巫咸今晚将要降神,我带着花椒精米去接他。
天上诸神遮天蔽日齐降,九疑山的众神纷纷迎迓。
他们灵光闪闪显示神灵,巫咸又告诉我不少佳话。
他说“应该努力上天下地,去寻求意气相投的同道。汤禹俨而求合兮,挚咎繇而能调。汤禹为人严正虚心求贤,得到伊尹皋陶君臣协调。
只要内心善良爱好修洁,又何必一定要媒人介绍?
傅说拿祷杵在傅岩筑墙,武丁毫不犹豫用他为相。
太公吕望曾经做过屠夫,他被任用是遇到周文王。
宁戚喂牛敲着牛角歌唱,齐桓公听见后任为大夫。
趁现在年轻大有作为啊,施展才能还有大好时光。
只怕杜鹃它叫得太早啊,使得百草因此不再芳香。”
为什么这样美好的琼佩,人们却要掩盖它的光辉。
想到这邦小人不讲信义,恐怕出于嫉妒把它摧毁。
时世纷乱而变化无常啊,我怎么可以在这里久留。
兰草和芷草失掉了芬芳,荃草和惠草也变成茅莠。
为什么从前的这些香草,今天全都成为荒蒿野艾。
难道还有什么别的理由,不爱好修洁造成的祸害。
我还以为兰草最可依靠,谁知华而不实虚有其表。
兰草抛弃美质追随世俗,勉强列入众芳辱没香草。
花椒专横谄媚十分傲慢,茱萸想进香袋冒充香草。
它们既然这么热心钻营,又有什么香草重吐芳馨。
本来世态习俗随波逐流,又还有谁能够意志坚定?
看到香椒兰草变成这样,何况揭车江离能不变心。
只有我的佩饰最可贵啊,保持它的美德直到如今。
浓郁的香气难以消散啊,到今天还在散发出芳馨。
我调度和谐地自我欢娱,姑且飘游四方寻求美女。
趁着我的佩饰还很盛美,我要周游观访上天下地。
灵氛已告诉我占得吉卦,选个好日子我准备出发。
折下玉树枝叶作为肉脯,我舀碎美玉把干粮备下。
给我驾车啊用飞龙为马,车上装饰着美玉和象牙。
彼此不同心怎能配合啊,我将要远去主动离开他。
我把行程转向昆仑山下,路途遥远继续周游观察。
云霞虹霓飞扬遮住阳光,车上玉铃丁当响声错杂。
清晨从天河的渡口出发,最远的西边我傍晚到达。
凤凰展翅承托着旌旗啊,长空翱翔有节奏地上下。
忽然我来到这流沙地段,只得沿着赤水行进缓缓。
指挥蛟龙在渡口上架桥,命令西皇将我渡到对岸。
路途多么遥远又多艰险,我传令众车在路旁等待。
经过不周山向左转去啊,我的目的地已指定西海。
我再把成千辆车子聚集,把玉轮对齐了并驾齐驱。
驾车的八龙蜿蜒地前进,载着云霓旗帜随风卷曲。
定下心来啊慢慢地前行,难控制飞得远远的思绪。
演奏着《九歌》跳起《韶》舞啊,且借大好时光寻求欢娱。
太阳东升照得一片明亮,忽然看见我思念的故乡。
我的仆从悲伤马也感怀,退缩回头不肯走向前方。
尾声:“算了吧!
国内既然没有人了解我,我又何必怀念故国旧居。
既然不能实现理想政治,我将追随彭成安排自己。”
高阳:颛顼之号。苗裔:苗,初生的禾本植物。裔,衣服的末边。此苗裔连用,喻指子孙后代。朕:我。皇:美。考:已故的父亲。
摄提:太岁在寅时为摄提格。此指寅年。贞:正。孟:开始。陬:正月。庚寅:指庚寅之日。古以干支相配来纪日。降:降生。
揆:推理揣度。肇:开始。锡:通“赐”。名:命名。
字:表字,这里活用作动词,起个表字。
内美:内在的美好品质。重:再。
扈:楚方言,披挂。江离芷:均为香草名。纫:草有茎叶可做绳索。秋兰:香草名。即泽兰,秋季开花。
汨:水疾流的样子,此处用以形容时光飞逝。不吾与:宾语前置,即“不与吾”,不等待我。
搴:拔取。揽:采摘。宿莽:草名,经冬不死。
忽:迅速的样子。代序:指不断更迭。
惟:思虑。迟暮:衰老。
抚:趁。此度:指现行的政治法度。
骐骥:骏马。道:通“导”,引导。
三后:夏禹商汤周文王。固:本来。
申椒菌桂:均为香木名。蕙茝:均为香草名。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。耿介:光明正大。遵道:遵循正道。
猖披:猖狂。捷径:邪道。
偷乐:苟且享乐。幽昧:黑暗。
殃:灾祸。败绩:喻指君国的倾危。
踵武:足迹,即脚印。
荃:香草名,喻楚怀王。齌怒:暴怒。
謇謇:形容忠贞直言的样子。
九天:古人认为天有九重,故言。正:通“证”。
期:约定。羌:楚语,表转折,相当于现在的“却”。
成言:诚信之言。
既:本来。数化:多次变化。
滋:栽种。树:种植。亩:二百四十步为亩。
畦:五十亩为畦。留夷揭车:均为香草名。
冀:希望。峻:长。刈:收获。
萎:枯萎。绝:落尽。芜:荒芜。秽:污秽。
竞:并。
羌:楚人语气词。兴:生。
忽:急。驰骛:乱驰。
冉冉:渐渐。
英:花。苟:确实。
信姱:诚信而美好。练要:心中简练合于要道。
掔:持取。贯:拾取。
矫:举起。索:草有茎叶可做绳索。此作动词,意为搓绳。纚纚:长而下垂貌。
法:效法。
周:合。彭咸:殷贤大夫,谏其君,不听,投江而死。
民生:万民的生存。艰:难。
修姱:洁净而美好。谇:进谏。替:废。
纕:佩带。申:重复。
悔:怨恨。
灵修:指楚怀王。
众女:喻群臣。谣:诋毁。诼:诽谤。
偭:违背。改:更改。错:通“措”,措施,指先圣之法。
绳墨:正曲直之具。曲:斜曲。周容:苟合取容,指以求容媚为常法。
侘傺:失志貌。
流亡:随水漂流而去。此态:苟合取容之态。
不群:指不与众鸟同群。前世:古代。
异道:不同的道路。
屈:委屈。尤:过错。攘:除去。诟:耻辱。
伏:通“服”,保持,坚守。厚:厚待。
相道:观看。延:长。
回:调转。行迷:指迷途。
步:徐行。皋:水边高地。止息:休息一下。
尤:罪过。修吾初服:指修身洁行。
制:裁制。芙蓉:莲花。
不吾知:宾语前置,即“不知吾”,不了解我。苟:如果。
高:指帽高。陆离:修长而美好的样子。
芳:指芬芳之物。唯:只有。
游目:纵目瞭望。往观:前去观望。
缤纷:极言多。章:明显。
民生:人生。常:恒常之法。
犹:尚且。惩:惧怕。
女嬃:屈原的姐姐。婵媛:牵挂。申申:反反复复。
婞直:刚正。羽之野:羽山的郊野。
博謇:过于刚直。姱节:美好的节操。
盈室:满屋。判:区别。
众:众人。云:助词,无实义。
朋:朋党。茕:孤独。
前圣:前代圣贤。喟:叹息声。济沅(yuán)湘以南征兮,就重华而敶(chén)词:济:渡过。就:靠近。
启:禹之子。夏朝的开国君主。《九辩》《九歌》:相传是启从天上偷带到人间的乐曲。夏康:启子太康。
图:图谋。五子:指夏康等兄弟五人。用:因此。
羿:指后羿。封狐:大狐。
鲜:少。浞:寒浞,羿相。
浇:寒浞之子。强圉:强壮多力。不忍:不能加以克制。
日:天天。用夫:因此。
夏桀:夏之亡国之君。
辛:殷纣王之名。菹醢:肉酱,名词动用,指剁成肉酱。用而:因而。汤禹俨(yǎn)而祗敬兮,周论道而莫差。俨:庄严。莫差:没有丝毫差错。
授:任用。颇:倾斜。
私阿:偏私。错:置。
茂行:美好的德行。下土:天下。
瞻前而顾后:观察古往今来的成败。相观:观察。
非义:不行仁义。非善:不行善事。
阽:临危,遇到危险。览:反观。
量:度。前修:前贤。
曾:屡次。当:遇。
茹:柔软。浪浪:泪流不止的样子。
敷:铺开。中正:治国之道。
驷:驾车。上征:上天远行。
发轫:出发。苍梧:舜所葬之地。县圃:神山,在昆仑山之上。
灵琐:神之所在处。
令:命令。羲和:神话中的太阳神。崦嵫:神话中日所入之山。
漫漫:路遥远的样子。修远:长远。
咸池:日浴处。扶桑:日所拂之木。
若木:日所入之处的树木。逍遥:自由自在的样子。相羊:徘徊。
前:在前面。后:在后面。
先戒:在前面警戒。雷师:雷神。
飞腾:腾空而飞。日夜:指日夜兼程。
飘风:旋风。帅:率领。
离合:忽散忽聚。斑:文彩杂乱,五彩缤纷。
帝:天帝。阊阖:天门。
暧暧:昏暗的样子。结:编结。
溷浊:混乱污浊。蔽:掩盖。
白水:神话中的水名。绁:拴,系。
反顾:回头望。高丘:高山。
春宫:东方青帝的居舍。琼枝:玉树的花枝。
荣华:花朵。可诒:可以赠送。
丰隆:云神。宓妃:神女,伏羲氏之女。
结言:约好之言。謇修:伏羲氏之臣。
离合:言辞未定。纬繣:不相投合。
次:住宿。濯发:洗头发。
保:依仗。淫游:过分的游乐。
虽:诚然。改求:另外寻求。
览相观:细细观察。周流:周游。
瑶台:以玉砌成的台。有娀:传说中的上古国名。
鸩:鸟名。
鸣逝:边叫边飞。佻:轻浮。
犹豫:拿不定主意。自适:亲自去。
受诒:指完成聘礼之事。
远集:远止。浮游:漫游。
及:趁着。有虞:传说中的上古国名。
理弱:指媒人软弱。导言:媒人撮合的言辞。
嫉贤:嫉妒贤能。称恶:称赞邪恶。
闺中:女子居住的内室。哲王:明智的君王。
怀:怀抱。终古:永久。
琼茅:灵草。筳:小竹片。灵氛:传说中的上古神巫。
信修:诚然美好。
九州:泛指天下。女:美女。
勉:努力。释:舍弃。
何所:何处。故宇:故国。
昡曜:惑乱浑浊。察:明辨。
民:指天下众人。党人:朋党之人。
服:佩用。
览察:察看。珵美:即“美珵”,美玉。
粪壤:粪土。申椒:申地之椒。
巫咸:古神巫。夕降:傍晚从天而降。怀:馈。
百神:指天上的众神。并迎:一起来迎接。
皇:皇天。吉故:明君遇贤臣的吉祥故事。
矱:度。汤禹俨而求合兮,挚(zhì)咎(jiù)繇(yáo)而能调。合:志同道合的人。挚:伊尹名。咎繇:夏禹之臣。
苟:如果。用:凭借。
操:持,拿。用:重用。
吕望:指吕尚。举:举用。
宁戚:春秋时卫人,齐桓公认为贤人,以他为卿。该:周详。
晏:晚。未央:未尽。
鹈鴂:鸟名,即伯劳。一说杜鹃。为之:因此。
偃蹇:盛多美丽的样子。薆:遮蔽。
谅:信。折:摧毁。
变易:变化。
茅:比喻已经蜕化变质的谗佞之人。
直:竟然。
他故:其他的理由。害:弊端。
无实:不结果实。
委:丢弃。得:能够。
椒:楚大夫子椒。樧:茱萸。
干进:求进。务入:钻营。祗:散发。
揭车与江离:比喻自己培育的一般人才。
兹佩:喻指屈原的内美与追求。历兹:到如今这一地步。
芳菲菲:指香气浓郁。沬:消失。
和调度:指调节自己的心态,缓和自己的心情自娱:自乐。聊:姑且。求女:寻求志同道合的人。
方:正。上下:到处。
吉占:指两美必合而言。历:选择。
羞:通“馐”,指美食。琼爢:玉屑。
飞龙:长翅膀的龙。象:象牙。
离心:不同的去向。远逝:远去。
邅:楚地方言,转向。
晻蔼:旌旗蔽日貌。鸣:响起。
天津:天河的渡口。在东极萁斗之间。西极:西方的尽头。
翼:古代一种旗帜。翼翼:和貌。
流沙:指西极,其处流沙如水。赤水:出昆仑山。容与:游戏貌。
麾:指挥。西皇:帝少嗥。
艰:指路途艰险。腾:飞驰。
不周:山名,在昆仑西北。西海:神话中西方之海。
屯:聚集。轪:车轮。
婉婉:在前进时蜿蜒曲折的样子。委蛇:旗帜飘扬舒卷的样子。
志:通“帜”,旗帜。弭节:放下赶车的马鞭,使车停止。神:神思,指人的精神。邈邈:浩渺无际的样子。
假日:犹言借此时机。
皇:天。赫戏:形容光明。旧乡:指楚国。
仆:御者。怀:思。蜷局:卷屈不行貌。
乱:终篇的结语。已矣:绝望之词,谓“算了吧”。
国无人:国家无人。
足:足以。为:实行。居:住所,这里是指一生所选择的道路和归宿。
第一章(被贬)53行:诗人从自己的家世和出生写起,回顾了自己有生以来的努力、追求、奋斗以及所遭受的失败,满腔悲愤地表述了矢志不渝的精神和九死未悔的态度。
第二章(反思)38行;接着面对自己的失败,进行了一番深刻的反思。毕竟惨遭失败是不争的事实。因此,诗人以“路径似未看清兮”领起,先以“退身修整服装”一般地表现自己的反思,但仅如此则缺乏波澜,且难以深入,所以借“家姐”这个人物从反面来责备、劝说,以逼出“找舜帝评理去”一节,既深化了反思,又强化了情感。连情谊最亲密、对自己最关心的“家姐”,也如此责骂、劝说,世上还有谁能理解自己呢?一气之下便“找舜帝评理去”。反思的结果,坚定了自己的理想和信念。
第三章(再试)38行:又积极地重新求索,然而上下求索后却没有结果。诗人写自己的“仔细寻路”。这是在遭遇诽谤之后的重新努力,但无论叩“天门”还是“求美女”,都以失败告终。
第四章(徘徊)38行:诗人又陷入苦闷与徘徊之中。辛辛苦苦的求索又遭失败,究竟何去何从?诗人无奈,于是“取琼茅来卜卦”,请灵氛为他占算以决疑。灵氛卜卦的结果是必须远游离开楚国才有出路。经过一番考虑,仍然犹豫不决。于是再请巫师降神求教。之后,又经反复审慎的思索,最终决定“远游自离去”,离开楚国出游。
第五章(他投)21行;通过审慎思虑后,诗人结束了自己的徘徊,认可了灵氛的“吉卦”,选择“吉日”出发。但充满憧憬的出游还是因为“眷顾楚国”而中途放弃了:”曲身回首停步“。结果只能选择以死殉国,“追随彭咸归去!”
诗歌通篇是第一人称叙事的结构,情节分明,脉络清晰,而它的言志、抒情,则全都融入叙事过程之中,密切结合情节发展的具体阶段来进行,从而达到一种悲愤倾诉的强烈效果。
帝高阳之苗裔(yì)兮,朕皇考曰伯庸。
摄提贞于孟陬(zōu)兮,惟庚(gēng)寅(yín)吾以降(jiàng)。
皇览揆(kuí)余初度兮,肇(zhào)锡(cì)余以嘉名:
名余曰正则兮,字余曰灵均。
纷吾既有此内美兮,又重(chóng)之以修能。
扈(hù)江离与辟芷(zhǐ)兮,纫(rèn)秋兰以为佩。
汩(yù)余若将不及兮,恐年岁之不吾与。
朝搴(qiān)阰(pí)之木兰兮,夕揽(lǎn)洲之宿莽(mǎng)。
日月忽其不淹兮,春与秋其代序。
惟草木之零落兮,恐美人之迟暮。(惟通:唯)
不抚壮而弃秽(huì)兮,何不改乎此度?
乘骐(qí)骥(jì)以驰骋兮,来吾道夫先路!
昔三后之纯粹(cuì)兮,固众芳之所在。
杂申椒与菌桂兮,岂惟纫夫蕙(huì)茝(chǎi)!
彼尧、舜之耿介兮,既遵道而得路。
何桀(jié)纣(zhòu)之猖(chāng)披兮,夫惟捷径以窘(jiǒng)步。
惟夫党人之偷乐兮,路幽昧(mèi)以险隘(ài)。
岂余身之殚(dān)殃(yāng)兮,恐皇舆(yú)之败绩!
忽奔走以先后兮,及前王之踵(zhǒng)武。
荃(quán)不查余之中情兮,反信谗而齌(jì)怒。
余固知謇(jiǎn)謇之为患兮,忍而不能舍也。
指九天以为正兮,夫惟灵修之故也。
曰黄昏以为期兮,羌中道而改路!
初既与余成言兮,后悔遁(dùn)而有他。
余既不难夫离别兮,伤灵修之数化。
余既滋兰之九畹(wǎn)兮,又树蕙之百亩(mǔ)。
畦(qí)留夷(yí)与揭车兮,杂杜衡与芳芷。
冀(jì)枝叶之峻茂兮,愿俟时乎吾将刈(yì)。
虽萎绝其亦何伤兮,哀众芳之芜(wú)秽(huì)。
众皆竞进以贪婪兮,凭不厌乎求索。
羌(qiāng)内恕己以量人兮,各兴心而嫉妒。
忽驰骛(wù)以追逐兮,非余心之所急。
老冉(rǎn)冉其将至兮,恐修名之不立。
朝饮木兰之坠露兮,夕餐秋菊之落英。
苟余情其信姱(kuā)以练要兮,长顑(kǎn)颔(hàn)亦何伤。
掔(qiān)木根以结茝(chǎi)兮,贯薜荔之落蕊。
矫菌桂以纫蕙兮,索胡绳之纚(xǐ)纚。
謇(jiǎn)吾法夫前修兮,非世俗之所服。
虽不周于今之人兮,愿依彭咸之遗则。
长太息以掩涕兮,哀民生之多艰。
余虽好修姱(kuā)以鞿(jī)羁(jī)兮,謇朝谇(suì)而夕替。
既替余以蕙纕(xiāng)兮,又申之以揽茝。
亦余心之所善兮,虽九死其犹未悔。
怨灵修之浩荡兮,终不察夫民心。
众女嫉余之蛾眉兮,谣诼(zhuó)谓余以善淫。
固时俗之工巧兮,偭(miǎn)规矩而改错。
背绳墨以追曲兮,竞周容以为度。
忳(tún)郁邑余侘(chà)傺(chì)兮,吾独穷困乎此时也。
宁溘(kè)死以流亡兮,余不忍为此态也。
鸷(zhì)鸟之不群兮,自前世而固然。
何方圜(yuán)之能周兮,夫孰异道而相安?
屈心而抑志兮,忍尤而攘诟(gòu)。
伏清白以死直兮,固前圣之所厚。
悔相道之不察兮,延伫乎吾将反。
回朕车以复路兮,及行迷之未远。
步余马于兰皋(gāo)兮,驰椒丘且焉止息。
进不入以离尤兮,退将复修吾初服。
制芰(jì)荷以为衣兮,集芙蓉以为裳。
不吾知其亦已兮,苟余情其信芳。
高余冠之岌(jí)岌兮,长余佩之陆离。
芳与泽其杂糅(róu)兮,唯昭质其犹未亏。
忽反顾以游目兮,将往观乎四荒。
佩缤纷其繁饰兮,芳菲菲其弥章。
民生各有所乐兮,余独好修以为常。
虽体解吾犹未变兮,岂余心之可惩。
女嬃(xū)之婵(chán)媛(yuán)兮,申申其詈(lì)予,曰:
「鲧婞直以亡身兮,终然夭乎羽之野。
汝何博謇(jiǎn)而好修兮,纷独有此姱(kuā)节?
薋菉葹以盈室兮,判独离而不服。」
众不可户说兮,孰云察余之中情?
世并举而好朋兮,夫何茕(qióng)独而不予听?
依前圣以节中兮,喟(kuì)凭心而历兹。
济沅、湘以南征兮,就重华而敶词:
启《九辩》与《九歌》兮,夏康娱以自纵。
不顾难以图后兮,五子用失乎家衖(xiàng)。
羿淫游以佚(yì)畋(tián)兮,又好射夫封狐。
固乱流其鲜终兮,浞(zhuó)又贪夫厥(jué)家。
浇(ào)身被服强圉(yǔ)兮,纵欲而不忍。
日康娱而自忘兮,厥(jué)首用夫颠陨。
夏桀(jié)之常违兮,乃遂焉而逢殃。
后辛之菹(zū)醢(hǎi)兮,殷宗用而不长。
汤、禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。
举贤才而授能兮,循绳墨而不颇。
皇天无私阿兮,览民德焉错辅。
夫维圣哲以茂行兮,苟得用此下土。
瞻前而顾后兮,相观民之计极。
夫孰非义而可用兮?孰非善而可服?
阽(diàn)余身而危死兮,览余初其犹未悔。
不量凿而正枘(ruì)兮,固前修以菹(zū)醢(hǎi)。
曾歔(xū)欷(xī)余郁邑(yì)兮,哀朕时之不当。
揽茹(rú)蕙以掩涕兮,沾余襟之浪浪。
跪敷(fū)衽(rèn)以陈辞兮,耿吾既得此中正。
驷玉虬以桀(jié)鹥(yì)兮,溘埃风余上征。
朝发轫(rèn)于苍梧兮,夕余至乎县圃(pǔ)。
欲少留此灵琐兮,日忽忽其将暮。
吾令羲(xī)和弭(mǐ)节兮,望崦(yān)嵫(zī)而勿迫。
路漫漫其修远兮,吾将上下而求索。
饮余马于咸池兮,总余辔(pèi)乎扶桑。
折若木以拂日兮,聊逍遥以相羊。
前望舒使先驱兮,后飞廉使奔属。
鸾(luán)皇为余先戒兮,雷师告余以未具。
吾令凤鸟飞腾兮,继之以日夜。
飘风屯其相离兮,帅云霓(ní)而来御。
纷总总其离合兮,斑陆离其上下。
吾令帝阍开关兮,倚阊(chāng)阖(hé)而望予。
时暧(ài)暧其将罢兮,结幽兰而延伫。
世溷(hùn)浊而不分兮,好蔽美而嫉妒。
朝吾将济于白水兮,登阆(làng)风而绁(xiè)马。
忽反顾以流涕兮,哀高丘之无女。
溘(kè)吾游此春宫兮,折琼(qióng)枝以继佩。
及荣华之未落兮,相下女之可诒(yí)。
吾令丰隆乘云兮,求宓(fú)妃之所在。
解佩纕以结言兮,吾令謇(jiǎn)修以为理。
纷总总其离合兮,忽纬(wěi)繣(huà)其难迁。
夕归次于穷石兮,朝濯(zhuó)发乎洧盘。
保厥(jué)美以骄傲兮,日康娱以淫游。
虽信美而无礼兮,来违弃而改求。
览相观于四极兮,周流乎天余乃下。
望瑶台之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,见有娀(sōng)之佚女。
吾令鸩(zhèn)为媒兮,鸩告余以不好。
雄鸠之鸣逝兮,余犹恶其佻(tiāo)巧。
心犹豫而狐疑兮,欲自适而不可。
凤皇既受诒(yí)兮,恐高辛之先我。
欲远集而无所止兮,聊浮游以逍遥。
及少康之未家兮,留有虞(yú)之二姚。
理弱而媒拙兮,恐导言之不固。
世溷(hùn)浊而嫉贤兮,好蔽美而称恶。
闺中既以邃远兮,哲王又不寤(wù)。
怀朕情而不发兮,余焉能忍而与此终古?
索琼茅以筳(tíng)篿(zhuān)兮,命灵氛为余占之。
曰:「两美其必合兮,孰信修而慕之?
思九州之博大兮,岂惟是其有女?」
曰:「勉远逝而无狐疑兮,孰求美而释女?
何所独无芳草兮,尔何怀乎故宇?」
世幽昧以昡曜(yào)兮,孰云察余之善恶?
民好恶其不同兮,惟此党人其独异!
户服艾以盈要兮,谓幽兰其不可佩。
览察草木其犹未得兮,岂珵(chéng)美之能当?
苏粪壤以充祎(yī)兮,谓申椒其不芳。
欲从灵氛之吉占兮,心犹豫而狐疑。
巫咸将夕降兮,怀椒糈(xǔ)而要之。
百神翳(yì)其备降兮,九疑缤其并迎。
皇剡(yǎn)剡其扬灵兮,告余以吉故。
曰:「勉升降以上下兮,求矩矱之所同。
汤、禹俨而求合兮,挚、咎繇而能调。
苟中情其好修兮,又何必用夫行媒?
说操筑于傅岩兮,武丁用而不疑。
吕望之鼓刀兮,遭周文而得举。
宁戚之讴(ōu)歌兮,齐桓闻以该辅。
及年岁之未晏兮,时亦犹其未央。
恐鹈鴃之先鸣兮,使夫百草为之不芳。」
何琼佩之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,众薆(ài)然而蔽之。
惟此党人之不谅兮,恐嫉妒而折之。
时缤纷其变易兮,又何可以淹留?
兰芷变而不芳兮,荃(quán)蕙化而为茅。
何昔日之芳草兮,今直为此萧艾也?
岂其有他故兮,莫好修之害也!
余以兰为可恃兮,羌无实而容长。
委厥(jué)美以从俗兮,苟得列乎众芳。
椒(jiāo)专佞以慢慆(tāo)兮,樧(shā)又欲充夫佩帏(wéi)。
既干进而务入兮,又何芳之能祗(zhī)?
固时俗之流从兮,又孰能无变化?
览椒兰其若兹兮,又况揭车与江离?
惟兹佩之可贵兮,委厥美而历兹。
芳菲菲而难亏兮,芬至今犹未沬(mèi)。
和调度以自娱兮,聊浮游而求女。
及余饰之方壮兮,周流观乎上下。
灵氛既告余以吉占兮,历吉日乎吾将行。
折琼枝以为羞兮,精琼爢(mí)以为粻(zhāng)。
为余驾飞龙兮,杂瑶象以为车。
何离心之可同兮?吾将远逝以自疏。
邅(zhān)吾道夫昆仑兮,路修远以周流。
扬云霓之晻(ǎn)蔼(ǎi)兮,鸣玉鸾之啾啾。
朝发轫(rèn)于天津兮,夕余至乎西极。
凤皇翼其承旗兮,高翱翔之翼翼。
忽吾行此流沙兮,遵赤水而容与。
麾(huī)蛟龙使梁津兮,诏西皇使涉予。
路修远以多艰兮,腾众车使径待。
路不周以左转兮,指西海以为期。
屯余车其千乘兮,齐玉轪(dài)而并驰。
驾八龙之婉婉兮,载云旗之委(wēi)蛇(yí)。
抑志而弭(mǐ)节兮,神高驰之邈(miǎo)邈。
奏《九歌》而舞《韶》兮,聊假日以媮(tōu)乐。
陟升皇之赫戏兮,忽临睨(nì)夫旧乡。
仆夫悲余马怀兮,蜷(quán)局顾而不行。
乱曰:已矣哉!
国无人莫我知兮,又何怀乎故都!
既莫足与为美政兮,吾将从彭咸之所居!
我是古帝高阳氏的子孙,我已去世的父亲字伯庸。
岁星在寅那年的孟春月,正当庚寅日那天我降生。
父亲仔细揣测我的生辰,于是赐给我相应的美名:
父亲把我的名取为正则,同时把我的字叫作灵均。
天赋给我很多良好素质,我不断加强自己的修养。
我把江离芷草披在肩上,把秋兰结成索佩挂身旁。
光阴似箭我好像跟不上,岁月不等待人令我心慌。
早晨我在大坡采集木兰,傍晚在小洲中摘取宿莽。
时光迅速逝去不能久留,四季更相代谢变化有常。
我想到草木已由盛到衰,恐怕自己身体逐渐衰老。
何不利用盛时扬弃秽政,为何还不改变这些法度?
乘上千里马纵横驰骋吧,来呀,我在前引导开路!
从前三后公正德行完美,所以群贤都在那里聚会。
杂聚申椒菌桂似的人物,岂止联系优秀的茝和蕙。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。唐尧虞舜多么光明正直,他们沿着正道登上坦途。
夏桀殷纣多么狂妄邪恶,贪图捷径必然走投无路。
结党营私的人苟安享乐,他们的前途黑暗而险阻。
难道我害怕招灾惹祸吗,我只担心祖国为此覆没。
前前后后我奔走照料啊,希望君王赶上先王脚步。
你不深入了解我的忠心,反而听信谗言对我发怒。
我早知道忠言直谏有祸,原想忍耐却又控制不住。
上指苍天请它给我作证,一切都为了君王的缘故。
你以前既然和我有成约,现另有打算又追悔当初。
我并不难于与你别离啊,只是伤心你的反反复复。
我已经栽培了很多春兰,又种植香草秋蕙一大片。
分垄培植了留夷和揭车,还把杜衡芳芷套种其间。
我希望它们都枝繁叶茂,等待着我收割的那一天。
它们枯萎死绝有何伤害,使我痛心的是它们质变。
大家都拚命争着向上爬,利欲熏心而又贪得无厌。
他们猜疑别人宽恕自己,他们勾心斗角相互妒忌。
急于奔走钻营争权夺利,这些不是我追求的东西。
只觉得老年在渐渐来临,担心美好名声不能树立。
早晨我饮木兰上的露滴,晚上我用菊花残瓣充饥。
只要我的情感坚贞不易,形消骨立又有什么关系。
我用树木的根编结茝草,再把薜荔花蕊穿在一起。
我拿菌桂枝条联结蕙草,胡绳搓成绳索又长又好。
我向古代的圣贤学习啊,不是世间俗人能够做到。
我与现在的人虽不相容,我却愿依照彭咸的遗教。
我揩着眼泪啊声声长叹,可怜人生道路多么艰难。
我虽爱好修洁严于责己,早晨直言进谏晚上就被罢免。
他们攻击我佩带蕙草啊,又指责我爱好采集茝兰。
这是我心中追求的东西,就是多次死亡也不后悔。
怨就怨楚王这样糊涂啊,他始终不体察别人心情。
那些女人妒忌我的丰姿,造谣诬蔑说我妖艳好淫。
庸人本来善于投机取巧,背弃规矩而又改变政策。
违背是非标准追求邪曲,争着苟合取悦作为法则。
忧愁烦闷啊我失意不安,现在孤独穷困多么艰难。
宁可马上死去魂魄离散,媚俗取巧啊我坚决不干。
雄鹰不与那些燕雀同群,原本自古以来就是这般。
方和圆怎能够互相配各,志向不同何能彼此相安。
宁愿委曲心志压抑情感,宁把斥责咒骂统统承担。
保持清白节操死于直道,这本为古代圣贤所称赞!
后悔当初不曾看清前途,迟疑了一阵我又将回头。
调转我的车走回原路啊,趁着迷途未远赶快罢休。
我打马在兰草水边行走,跑上椒木小山暂且停留。
既然进取不成反而获罪,那就回来把我旧服重修。
我要把菱叶裁剪成上衣,我并用荷花把下裳织就。
没有人了解我也就罢了,只要内心真正馥郁芳柔。
把我的帽子加得高高的,把我的佩带增得长悠悠。
虽然芳洁污垢混杂一起,只有纯洁品质不会腐朽。
我忽然回头啊纵目远望,我将游观四面遥远地方。
佩着五彩缤纷华丽装饰,散发出一阵阵浓郁清香。
人们各有自己的爱好啊,我独爱好修饰习以为常。
即使粉身碎骨也不改变,难道我能受警戒而彷徨!
姐姐对我遭遇十分关切,她曾经一再地向我告诫。
她说“鲧太刚直不顾性命,结果被杀死在羽山荒野。
你何忠言无忌爱好修饰,还独有很多美好的节操。
满屋堆着都是普通花草,你却与众不同不肯佩服。
众人无法挨家挨户说明,谁会来详察我们的本心。
世上的人都爱成群结伙,为何对我的话总是不听?”
我以先圣行为节制性情,愤懑心情至今不能平静。济沅湘以南征兮,就重华而敶词:渡过沅水湘水向南走去,我要对虞舜把道理讲清:
“夏启偷得《九辩》和《九歌》啊,他寻欢作乐而放纵忘情。
不考虑将来看不到危难,因此武观得以酿成内乱。
后羿爱好田猎溺于游乐,对射杀大狐狸特别喜欢。
本来淫乱之徒无好结果,寒浞杀羿把他妻子霸占。
寒浇自恃有强大的力气,放纵情欲不肯节制自己。
天天寻欢作乐忘掉自身,因此他的脑袋终于落地。
夏桀行为总是违背常理,结果灾殃也就难以躲避。
纣王把忠良剁成肉酱啊,殷朝天下因此不能久长。汤禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。商汤夏禹态度严肃恭敬,正确讲究道理还有文王。
他们都能选拔贤者能人,遵循一定准则不会走样。
上天对一切都公正无私,见有德的人就给予扶持。
只有古代圣王德行高尚,才能够享有天下的土地。
回顾过去啊把将来瞻望,看到了做人的根本道理。
哪有不义的事可以去干,哪有不善的事应该担当。
我虽然面临死亡的危险,毫不后悔自己当初志向。
不度量凿眼就削正榫头,前代的贤人正因此遭殃。”
我泣声不绝啊烦恼悲伤,哀叹自己未逢美好时光。
拿着柔软蕙草揩抹眼泪,热泪滚滚沾湿我的衣裳。
铺开衣襟跪着慢慢细讲,我已获得正道心里亮堂。
驾驭着玉虬啊乘着凤车,在风尘掩翳中飞到天上。
早晨从南方的苍梧出发,傍晚就到达了昆仑山上。
我本想在灵琐稍事逗留,夕阳西下已经暮色苍茫。
我命令羲和停鞭慢行啊,莫叫太阳迫近崦嵫山旁。
前面的道路啊又远又长,我将上上下下追求理想。
让我的马在咸池里饮水,把马缰绳拴在扶桑树上。
折下若木枝来挡住太阳,我可以暂且从容地徜徉。
叫前面的望舒作为先驱,让后面的飞廉紧紧跟上。
鸾乌凤凰为我在前戒备,雷师却说还没安排停当。
我命令凤凰展翅飞腾啊,要日以继夜地不停飞翔。
旋风结聚起来互相靠拢,它率领着云霓向我迎上。
云霓越聚越多忽离忽合,五光十色上下飘浮荡漾。
我叫天门守卫把门打开,他却倚靠天门把我呆望。
日色渐暗时间已经晚了,我纽结着幽兰久久徜徉。
这个世道混浊善恶不分,喜欢嫉妒别人抹煞所长。
清晨我将要渡过白水河,登上阆风山把马儿系着。
忽然回头眺望涕泪淋漓,哀叹高丘竟然没有美女。
我飘忽地来到春宫一游,折下玉树枝条增添佩饰。
趁琼枝上花朵还未凋零,把能受馈赠的美女找寻。
我命令云师把云车驾起,我去寻找宓妃住在何处。
解下佩带束好求婚书信,我请蹇修前去给我做媒。
云霓纷纷簇集忽离忽合,很快知道事情乖戾难成。
晚上宓妃回到穷石住宿,清晨到洧盘把头发洗濯。
宓妃仗着貌美骄傲自大,成天放荡不羁寻欢作乐。
她虽然美丽但不守礼法,算了吧放弃她另外求索。
我在天上观察四面八方,周游一遍后我从天而降。
遥望华丽巍峨的玉台啊,见有娀氏美女住在台上。
我请鸩鸟前去给我做媒,鸩鸟却说那个美女不好。
雄鸠叫唤着飞去说媒啊,我又嫌它过分诡诈轻佻。
我心中犹豫而疑惑不定,想自己去吧又觉得不妙。
凤凰已接受托付的聘礼,恐怕高辛赶在我前面了。
想到远方去又无处安居,只好四处游荡流浪逍遥。
趁少康还未结婚的时节,还留着有虞国两位阿娇。
媒人无能没有灵牙利齿,恐怕能说合的希望很小。
世间混乱污浊嫉贤妒能,爱障蔽美德把恶事称道。
闺中美女既然难以接近,贤智君王始终又不醒觉。
满腔忠贞激情无处倾诉,我怎么能永远忍耐下去!
我找来了灵草和细竹片,请求神巫灵氛为我占卜。
“听说双方美好必将结合看谁真正好修必然爱慕。
想到天下多么辽阔广大,难道只在这里才有娇女?”
“劝你远走高飞不要迟疑,谁寻求美人会把你放弃?
世间什么地方没有芳草,你又何必苦苦怀恋故地?
世道黑暗使人眼光迷乱,谁又能够了解我们底细?
人们的好恶本来不相同,只是这邦小人更加怪异。
人人都把艾草挂满腰间,说幽兰是不可佩的东西。
对草木好坏还分辨不清,怎么能够正确评价玉器?
用粪土塞满自己的香袋,反说佩的申椒没有香气。”
想听从灵氛占卜的好卦,心里犹豫迟疑决定不下。
听说巫咸今晚将要降神,我带着花椒精米去接他。
天上诸神遮天蔽日齐降,九疑山的众神纷纷迎迓。
他们灵光闪闪显示神灵,巫咸又告诉我不少佳话。
他说“应该努力上天下地,去寻求意气相投的同道。汤禹俨而求合兮,挚咎繇而能调。汤禹为人严正虚心求贤,得到伊尹皋陶君臣协调。
只要内心善良爱好修洁,又何必一定要媒人介绍?
傅说拿祷杵在傅岩筑墙,武丁毫不犹豫用他为相。
太公吕望曾经做过屠夫,他被任用是遇到周文王。
宁戚喂牛敲着牛角歌唱,齐桓公听见后任为大夫。
趁现在年轻大有作为啊,施展才能还有大好时光。
只怕杜鹃它叫得太早啊,使得百草因此不再芳香。”
为什么这样美好的琼佩,人们却要掩盖它的光辉。
想到这邦小人不讲信义,恐怕出于嫉妒把它摧毁。
时世纷乱而变化无常啊,我怎么可以在这里久留。
兰草和芷草失掉了芬芳,荃草和惠草也变成茅莠。
为什么从前的这些香草,今天全都成为荒蒿野艾。
难道还有什么别的理由,不爱好修洁造成的祸害。
我还以为兰草最可依靠,谁知华而不实虚有其表。
兰草抛弃美质追随世俗,勉强列入众芳辱没香草。
花椒专横谄媚十分傲慢,茱萸想进香袋冒充香草。
它们既然这么热心钻营,又有什么香草重吐芳馨。
本来世态习俗随波逐流,又还有谁能够意志坚定?
看到香椒兰草变成这样,何况揭车江离能不变心。
只有我的佩饰最可贵啊,保持它的美德直到如今。
浓郁的香气难以消散啊,到今天还在散发出芳馨。
我调度和谐地自我欢娱,姑且飘游四方寻求美女。
趁着我的佩饰还很盛美,我要周游观访上天下地。
灵氛已告诉我占得吉卦,选个好日子我准备出发。
折下玉树枝叶作为肉脯,我舀碎美玉把干粮备下。
给我驾车啊用飞龙为马,车上装饰着美玉和象牙。
彼此不同心怎能配合啊,我将要远去主动离开他。
我把行程转向昆仑山下,路途遥远继续周游观察。
云霞虹霓飞扬遮住阳光,车上玉铃丁当响声错杂。
清晨从天河的渡口出发,最远的西边我傍晚到达。
凤凰展翅承托着旌旗啊,长空翱翔有节奏地上下。
忽然我来到这流沙地段,只得沿着赤水行进缓缓。
指挥蛟龙在渡口上架桥,命令西皇将我渡到对岸。
路途多么遥远又多艰险,我传令众车在路旁等待。
经过不周山向左转去啊,我的目的地已指定西海。
我再把成千辆车子聚集,把玉轮对齐了并驾齐驱。
驾车的八龙蜿蜒地前进,载着云霓旗帜随风卷曲。
定下心来啊慢慢地前行,难控制飞得远远的思绪。
演奏着《九歌》跳起《韶》舞啊,且借大好时光寻求欢娱。
太阳东升照得一片明亮,忽然看见我思念的故乡。
我的仆从悲伤马也感怀,退缩回头不肯走向前方。
尾声:“算了吧!
国内既然没有人了解我,我又何必怀念故国旧居。
既然不能实现理想政治,我将追随彭成安排自己。”
高阳:颛顼之号。苗裔:苗,初生的禾本植物。裔,衣服的末边。此苗裔连用,喻指子孙后代。朕:我。皇:美。考:已故的父亲。
摄提:太岁在寅时为摄提格。此指寅年。贞:正。孟:开始。陬:正月。庚寅:指庚寅之日。古以干支相配来纪日。降:降生。
揆:推理揣度。肇:开始。锡:通“赐”。名:命名。
字:表字,这里活用作动词,起个表字。
内美:内在的美好品质。重:再。
扈:楚方言,披挂。江离芷:均为香草名。纫:草有茎叶可做绳索。秋兰:香草名。即泽兰,秋季开花。
汨:水疾流的样子,此处用以形容时光飞逝。不吾与:宾语前置,即“不与吾”,不等待我。
搴:拔取。揽:采摘。宿莽:草名,经冬不死。
忽:迅速的样子。代序:指不断更迭。
惟:思虑。迟暮:衰老。
抚:趁。此度:指现行的政治法度。
骐骥:骏马。道:通“导”,引导。
三后:夏禹商汤周文王。固:本来。
申椒菌桂:均为香木名。蕙茝:均为香草名。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。耿介:光明正大。遵道:遵循正道。
猖披:猖狂。捷径:邪道。
偷乐:苟且享乐。幽昧:黑暗。
殃:灾祸。败绩:喻指君国的倾危。
踵武:足迹,即脚印。
荃:香草名,喻楚怀王。齌怒:暴怒。
謇謇:形容忠贞直言的样子。
九天:古人认为天有九重,故言。正:通“证”。
期:约定。羌:楚语,表转折,相当于现在的“却”。
成言:诚信之言。
既:本来。数化:多次变化。
滋:栽种。树:种植。亩:二百四十步为亩。
畦:五十亩为畦。留夷揭车:均为香草名。
冀:希望。峻:长。刈:收获。
萎:枯萎。绝:落尽。芜:荒芜。秽:污秽。
竞:并。
羌:楚人语气词。兴:生。
忽:急。驰骛:乱驰。
冉冉:渐渐。
英:花。苟:确实。
信姱:诚信而美好。练要:心中简练合于要道。
掔:持取。贯:拾取。
矫:举起。索:草有茎叶可做绳索。此作动词,意为搓绳。纚纚:长而下垂貌。
法:效法。
周:合。彭咸:殷贤大夫,谏其君,不听,投江而死。
民生:万民的生存。艰:难。
修姱:洁净而美好。谇:进谏。替:废。
纕:佩带。申:重复。
悔:怨恨。
灵修:指楚怀王。
众女:喻群臣。谣:诋毁。诼:诽谤。
偭:违背。改:更改。错:通“措”,措施,指先圣之法。
绳墨:正曲直之具。曲:斜曲。周容:苟合取容,指以求容媚为常法。
侘傺:失志貌。
流亡:随水漂流而去。此态:苟合取容之态。
不群:指不与众鸟同群。前世:古代。
异道:不同的道路。
屈:委屈。尤:过错。攘:除去。诟:耻辱。
伏:通“服”,保持,坚守。厚:厚待。
相道:观看。延:长。
回:调转。行迷:指迷途。
步:徐行。皋:水边高地。止息:休息一下。
尤:罪过。修吾初服:指修身洁行。
制:裁制。芙蓉:莲花。
不吾知:宾语前置,即“不知吾”,不了解我。苟:如果。
高:指帽高。陆离:修长而美好的样子。
芳:指芬芳之物。唯:只有。
游目:纵目瞭望。往观:前去观望。
缤纷:极言多。章:明显。
民生:人生。常:恒常之法。
犹:尚且。惩:惧怕。
女嬃:屈原的姐姐。婵媛:牵挂。申申:反反复复。
婞直:刚正。羽之野:羽山的郊野。
博謇:过于刚直。姱节:美好的节操。
盈室:满屋。判:区别。
众:众人。云:助词,无实义。
朋:朋党。茕:孤独。
前圣:前代圣贤。喟:叹息声。济沅(yuán)湘以南征兮,就重华而敶(chén)词:济:渡过。就:靠近。
启:禹之子。夏朝的开国君主。《九辩》《九歌》:相传是启从天上偷带到人间的乐曲。夏康:启子太康。
图:图谋。五子:指夏康等兄弟五人。用:因此。
羿:指后羿。封狐:大狐。
鲜:少。浞:寒浞,羿相。
浇:寒浞之子。强圉:强壮多力。不忍:不能加以克制。
日:天天。用夫:因此。
夏桀:夏之亡国之君。
辛:殷纣王之名。菹醢:肉酱,名词动用,指剁成肉酱。用而:因而。汤禹俨(yǎn)而祗敬兮,周论道而莫差。俨:庄严。莫差:没有丝毫差错。
授:任用。颇:倾斜。
私阿:偏私。错:置。
茂行:美好的德行。下土:天下。
瞻前而顾后:观察古往今来的成败。相观:观察。
非义:不行仁义。非善:不行善事。
阽:临危,遇到危险。览:反观。
量:度。前修:前贤。
曾:屡次。当:遇。
茹:柔软。浪浪:泪流不止的样子。
敷:铺开。中正:治国之道。
驷:驾车。上征:上天远行。
发轫:出发。苍梧:舜所葬之地。县圃:神山,在昆仑山之上。
灵琐:神之所在处。
令:命令。羲和:神话中的太阳神。崦嵫:神话中日所入之山。
漫漫:路遥远的样子。修远:长远。
咸池:日浴处。扶桑:日所拂之木。
若木:日所入之处的树木。逍遥:自由自在的样子。相羊:徘徊。
前:在前面。后:在后面。
先戒:在前面警戒。雷师:雷神。
飞腾:腾空而飞。日夜:指日夜兼程。
飘风:旋风。帅:率领。
离合:忽散忽聚。斑:文彩杂乱,五彩缤纷。
帝:天帝。阊阖:天门。
暧暧:昏暗的样子。结:编结。
溷浊:混乱污浊。蔽:掩盖。
白水:神话中的水名。绁:拴,系。
反顾:回头望。高丘:高山。
春宫:东方青帝的居舍。琼枝:玉树的花枝。
荣华:花朵。可诒:可以赠送。
丰隆:云神。宓妃:神女,伏羲氏之女。
结言:约好之言。謇修:伏羲氏之臣。
离合:言辞未定。纬繣:不相投合。
次:住宿。濯发:洗头发。
保:依仗。淫游:过分的游乐。
虽:诚然。改求:另外寻求。
览相观:细细观察。周流:周游。
瑶台:以玉砌成的台。有娀:传说中的上古国名。
鸩:鸟名。
鸣逝:边叫边飞。佻:轻浮。
犹豫:拿不定主意。自适:亲自去。
受诒:指完成聘礼之事。
远集:远止。浮游:漫游。
及:趁着。有虞:传说中的上古国名。
理弱:指媒人软弱。导言:媒人撮合的言辞。
嫉贤:嫉妒贤能。称恶:称赞邪恶。
闺中:女子居住的内室。哲王:明智的君王。
怀:怀抱。终古:永久。
琼茅:灵草。筳:小竹片。灵氛:传说中的上古神巫。
信修:诚然美好。
九州:泛指天下。女:美女。
勉:努力。释:舍弃。
何所:何处。故宇:故国。
昡曜:惑乱浑浊。察:明辨。
民:指天下众人。党人:朋党之人。
服:佩用。
览察:察看。珵美:即“美珵”,美玉。
粪壤:粪土。申椒:申地之椒。
巫咸:古神巫。夕降:傍晚从天而降。怀:馈。
百神:指天上的众神。并迎:一起来迎接。
皇:皇天。吉故:明君遇贤臣的吉祥故事。
矱:度。汤禹俨而求合兮,挚(zhì)咎(jiù)繇(yáo)而能调。合:志同道合的人。挚:伊尹名。咎繇:夏禹之臣。
苟:如果。用:凭借。
操:持,拿。用:重用。
吕望:指吕尚。举:举用。
宁戚:春秋时卫人,齐桓公认为贤人,以他为卿。该:周详。
晏:晚。未央:未尽。
鹈鴂:鸟名,即伯劳。一说杜鹃。为之:因此。
偃蹇:盛多美丽的样子。薆:遮蔽。
谅:信。折:摧毁。
变易:变化。
茅:比喻已经蜕化变质的谗佞之人。
直:竟然。
他故:其他的理由。害:弊端。
无实:不结果实。
委:丢弃。得:能够。
椒:楚大夫子椒。樧:茱萸。
干进:求进。务入:钻营。祗:散发。
揭车与江离:比喻自己培育的一般人才。
兹佩:喻指屈原的内美与追求。历兹:到如今这一地步。
芳菲菲:指香气浓郁。沬:消失。
和调度:指调节自己的心态,缓和自己的心情自娱:自乐。聊:姑且。求女:寻求志同道合的人。
方:正。上下:到处。
吉占:指两美必合而言。历:选择。
羞:通“馐”,指美食。琼爢:玉屑。
飞龙:长翅膀的龙。象:象牙。
离心:不同的去向。远逝:远去。
邅:楚地方言,转向。
晻蔼:旌旗蔽日貌。鸣:响起。
天津:天河的渡口。在东极萁斗之间。西极:西方的尽头。
翼:古代一种旗帜。翼翼:和貌。
流沙:指西极,其处流沙如水。赤水:出昆仑山。容与:游戏貌。
麾:指挥。西皇:帝少嗥。
艰:指路途艰险。腾:飞驰。
不周:山名,在昆仑西北。西海:神话中西方之海。
屯:聚集。轪:车轮。
婉婉:在前进时蜿蜒曲折的样子。委蛇:旗帜飘扬舒卷的样子。
志:通“帜”,旗帜。弭节:放下赶车的马鞭,使车停止。神:神思,指人的精神。邈邈:浩渺无际的样子。
假日:犹言借此时机。
皇:天。赫戏:形容光明。旧乡:指楚国。
仆:御者。怀:思。蜷局:卷屈不行貌。
乱:终篇的结语。已矣:绝望之词,谓“算了吧”。
国无人:国家无人。
足:足以。为:实行。居:住所,这里是指一生所选择的道路和归宿。
第一章(被贬)53行:诗人从自己的家世和出生写起,回顾了自己有生以来的努力、追求、奋斗以及所遭受的失败,满腔悲愤地表述了矢志不渝的精神和九死未悔的态度。
第二章(反思)38行;接着面对自己的失败,进行了一番深刻的反思。毕竟惨遭失败是不争的事实。因此,诗人以“路径似未看清兮”领起,先以“退身修整服装”一般地表现自己的反思,但仅如此则缺乏波澜,且难以深入,所以借“家姐”这个人物从反面来责备、劝说,以逼出“找舜帝评理去”一节,既深化了反思,又强化了情感。连情谊最亲密、对自己最关心的“家姐”,也如此责骂、劝说,世上还有谁能理解自己呢?一气之下便“找舜帝评理去”。反思的结果,坚定了自己的理想和信念。
第三章(再试)38行:又积极地重新求索,然而上下求索后却没有结果。诗人写自己的“仔细寻路”。这是在遭遇诽谤之后的重新努力,但无论叩“天门”还是“求美女”,都以失败告终。
第四章(徘徊)38行:诗人又陷入苦闷与徘徊之中。辛辛苦苦的求索又遭失败,究竟何去何从?诗人无奈,于是“取琼茅来卜卦”,请灵氛为他占算以决疑。灵氛卜卦的结果是必须远游离开楚国才有出路。经过一番考虑,仍然犹豫不决。于是再请巫师降神求教。之后,又经反复审慎的思索,最终决定“远游自离去”,离开楚国出游。
第五章(他投)21行;通过审慎思虑后,诗人结束了自己的徘徊,认可了灵氛的“吉卦”,选择“吉日”出发。但充满憧憬的出游还是因为“眷顾楚国”而中途放弃了:”曲身回首停步“。结果只能选择以死殉国,“追随彭咸归去!”
诗歌通篇是第一人称叙事的结构,情节分明,脉络清晰,而它的言志、抒情,则全都融入叙事过程之中,密切结合情节发展的具体阶段来进行,从而达到一种悲愤倾诉的强烈效果。
滁(chú)州之西南,泉水之涯,欧阳公作州之二年,构亭曰“丰乐”,自为记,以见其名义。既又直丰乐之东几百步,得山之高,构亭曰“醒心”,使巩记之。
凡公与州之宾客者游焉,则必即丰乐以饮。或醉且劳矣,则必即醒心而望,以见夫群山之相环,云烟之相滋(zī),旷野之无穷,草树众而泉石嘉(jiā),使目新乎其所睹,耳新乎其所闻,则其心洒(sǎ)然而醒,更欲久而忘归也。故即其所以然而为名,取韩子退之《北湖》之诗云。噫!其可谓善取乐于山泉之间,而名之以见其实,又善者矣。
虽然,公之乐,吾能言之。吾君优游而无为于上,吾民给(jǐ)足而无憾于下。天下之学者,皆为材且良;夷(yí)狄(dí)鸟兽草木之生者,皆得其宜,公乐也。一山之隅(yú),一泉之旁,岂公乐哉?乃公所寄意于此也。
若公之贤,韩子殁(mò)数百年而始有之。今同游之宾客,尚未知公之难遇也。后百千年,有慕公之为人而览公之迹,思欲见之,有不可及之叹,然后知公之难遇也。则凡同游于此者,其可不喜且幸欤!而巩也,又得以文词托名于公文之次,其又不喜且幸欤!
庆历七年八月十五日记。
在滁州的西南面,一泓泉水的旁边,欧阳公任知州的第二年,建造了一个名叫“丰乐”的亭子,并亲自作记,以表明这个名称的由来。不久以后,又在丰乐亭的东面几百步,找到一个山势较高的地方,建造了一个叫“醒心”的亭子,让我作记。
每逢欧阳公与州里的宾客们到这里游览,就肯定要到丰乐亭喝酒。有时喝醉了,就一定要登上醒心亭眺望。那里群山环抱、云雾相生、旷野无垠、草木茂盛、泉水嘉美,所见到的美景使人眼花缭乱,所听到的泉声使人为之一振。于是心胸顿觉清爽、洒脱而酒醒,更想久留而不返回了。所以就根据这个缘故给亭命名为“醒心亭”,是取自韩退之的《北湖》诗。啊,这大概可以称得上是善于在山水之间寻找快乐,又用所见到的美景来给它命名吧,这就更有水平了。
尽管这样,我是能够说出欧阳公真正的快乐的。我们的皇帝在上悠然自得,无为清静;我们的百姓在下丰衣足食,心无不满;天下的学者都能成为良材;四方的少数民族以及鸟兽草木等生物都各得其宜。这才是欧阳公真正的快乐啊!一个山角落,一汪清泉水,哪里会是欧阳公的快乐所在呢?他只不过是在这里寄托他的感想啊!
像欧阳公这样的贤人,韩愈死后几百年才产生一个。今天和他同游的宾客还不知道欧阳公那样的贤人是很难遇到的。千百年后,有人仰慕欧阳公的为人,瞻仰他的遗迹,而想要见他的人,就会因没有与他同时代而感叹。到那时,才知道遇到欧阳公真难。如此说来,凡是现在与欧阳公同游的人,能不感到欢喜和幸运吗?而我曾巩又能够用这篇文章托名在欧阳公文章的后面,又能不欢喜和庆幸吗?
宋仁宗庆历七年八月十五日记。
醒心亭:古亭名,在滁州西南丰乐亭东山上,欧阳修所建。滁州:宋州名,属淮南东路,今安徽省滁州市。涯:边际。欧阳公:即欧阳修,北宋政治家、文学家。作州:任知州。构:建筑。几:将近,接近。得:寻到。
即:到达。滋:生。嘉:美。洒然:不拘束的样子。即:猜想。所以然:可以造成这种醒心的效果。韩子退之:即韩愈,字退之。《北湖》:韩愈的诗歌作品。其实:这个地方真实的情景。
吾君:这里指宋仁宗。优游:悠闲自得的样子。无为:清静丽无所事事。给足:富裕,丰足。且良:泛指有才能。夷狄:泛指少数民族。夷:我国古代对东部各民崩的统称。狄:我国古代北部的一个民族。隅:角落。寄意:寄托自已的心意。
殁:死。始:才。托名:依托他人而扬名。
文章第一段交代了写《醒心亭记》的有关背景及写“记”之缘由。在介绍“醒心亭”之前,作者先介绍了“丰乐”亭。“滁州之西南”,示方位;“泉水之涯”,写环境;“欧阳公作州之二年”,记构亭时间:文笔交代简洁。作者所以写丰乐亭,用意在于以丰乐亭作背景,一方面引出醒心亭的位置,丰乐亭往东几百步的高山上;一方面交代了“醒心亭”的环境。写“丰乐亭”就是在描绘“醒心亭”的画面背景。作者行文纤徐曲折,不开门见山,直至段尾才开始点题。这并未使人感到烦琐,而是使画面更加丰满。
文章第二段写醒心亭之胜。作者以“饮”和“望”两字,概括区分了“丰乐”、“醒心”二亭不同的用途:前者用于饮酒,后者用于览胜。一个“望”字,总领景致之叙:群山相环,云烟弥漫,旷野无垠,草木茂密,泉水清冽,山岩峻秀。作者所以写“望”中之景,是为了引出“望”中的感受:耳目一新,心中畅然清爽,从而点明醒心亭所以名“醒心”的原因,并进一步指明“醒心”一词的出处及典故。按韩退之诗《北湖》关于“醒心”句的一首是:“闻说游湖棹,寻常到此回,应留醒心处,准拟醉时来。”这一引证,也曲折地反映着欧阳修这位北宋诗文革新运动的领袖,对于韩愈这位唐代古文运动领袖的推崇。韩愈擅古文,并非以诗称擅者,《北湖》又非韩愈有名的文章,而欧阳公熟知,可见韩愈诗文之被推重。结句“取乐于山泉”,总结了建亭的心旨,为下文议论的生发作了铺垫,既有“总上”之功,又是“启下”之设。
文章第三段的议论,文眼在“乐”字上。承上段“取乐于山泉”,引出“公之乐,吾能言之”,这句总领全段,来说明欧阳修之“乐”的内涵。第三段有两处璧瑕:其一是,曾巩把“夷狄乌兽草木”,列在一起。反映出了他的“大汉族”的封建正统意识,对汉族以外的少数民族的歧视;其二是,曾巩把当时的宋王朝的统治讴歌为“吾君优游而无为于上,吾民给足而无憾于下”是失实的。虽然,这是当时文章通行的一种时代局限,但毕竟是白璧之瑕。欧阳修的山水之乐,也不是太平盛世的一种移情只不过是在被贬蒙诬中,表现了一种旷达的情志而已。滁州是个小州,无从施展抱负,只好纵山水之情罢了。
文章第四段文眼在“难得”二字,“几百年才能有这相的”,写欧阳修之贤难得。现在的人,还没有理解这一点,但百年、千年之后,人们一定会确认这个问题。蕴含的意思是:历史自有公论。欧阳修以流言攻讦被贬到滁州,身被非誉之名,且有涉罪之嫌,正所谓“周么恐惧流言日”者,曾巩的“公之贤”难遇”说,既是殉流言的反击,也是对欧阳修的声援。当世人不能理解欧阳修,后世人自垫有公论。这是曾巩的一段曲笔。
车辚(lín)辚,马萧萧,行(xíng)人弓箭各在腰。
耶(yé)娘妻子走相送,尘埃不见咸阳桥。(耶娘一作:“爷”)
牵衣顿足拦道哭,哭声直上干(gān)云霄。
道旁过者问行人,行人但云点行(xíng)频。
或从十五北防河,便至四十西营田。
去时里正与裹头,归来头白还戍边。
边庭流血成海水,武皇开边意未已。
君不闻汉家山东二百州,千村万落生荆(jīng)杞(qǐ)。
纵有健妇把锄(chú)犁,禾生陇(lǒng)亩无东西。
况复秦兵耐苦战,被驱不异犬与鸡。
长者虽有问,役夫敢申恨?
且如今年冬,未休关西卒。
县官急索租,租税从何出?
信知生男恶,反是生女好。
生女犹得嫁比邻,生男埋没随百草。
君不见,青海头,古来白骨无人收。
新鬼烦冤旧鬼哭,天阴雨湿声啾(jiū)啾!
车辆隆隆响,战马萧萧鸣,出征士兵弓箭各自佩在腰。
爹娘妻子儿女奔跑来相送,行军时扬起的尘土遮天蔽日以致看不见咸阳桥。
拦在路上牵着士兵衣服顿脚哭,哭声直上天空冲入云霄。
路旁经过的人问出征士兵怎么样,出征士兵只是说按名册征兵很频繁。
有的人十五岁到黄河以北去戍守,纵然到了四十岁还要到西部边疆去屯田。
到里长那里用头巾把头发束起来,他们回时已经白头还要去守边疆。
边疆无数士兵流血形成了海水,武皇开拓边疆的念头还没停止。
您没听说汉家华山以东两百州,百千村落长满了草木。
即使有健壮的妇女手拿锄犁耕种,田土里的庄稼也长得没有东西行列。
更何况秦地的士兵又能够苦战,被驱使去作战与鸡狗没有分别。
尽管长辈有疑问,服役的人们怎敢申诉怨恨?
就像今年冬天,还没有停止征调函谷关以西的士兵。
县官紧急地催逼百姓交租税,租税从哪里出?
如果确实知道生男孩是坏事情,反而不如生女孩好。
生下女孩还能够嫁给近邻,生下男孩死于沙场埋没在荒草间。
您没有看见,青海的边上,自古以来战死士兵的白骨没人掩埋。
新鬼烦恼地怨恨旧鬼哭泣,天阴雨湿时众鬼凄厉地发出啾啾的哭叫声。
辚辚:车轮声。《诗经·秦风·车辚》:“有车辚辚”。萧萧:马嘶叫声。行人:指被征出发的士兵。
耶:通假字,同“爷”,父亲。走:奔跑。咸阳桥:指便桥,汉武帝所建,故址在今陕西咸阳市西南,唐代称咸阳桥,唐时为长安通往西北的必经之路。
干:冲。
过者:过路的人,这里是杜甫自称。但云:只说点行频:频繁地点名征调壮丁。
或:不定指代词,有的、有的人。防河:当时常与吐蕃发生战争,曾征召陇右、关中、朔方诸军集结河西一带防御。因其地在长安以北,所以说"北防河"。西营田:古时实行屯田制,军队无战事即种田,有战事即作战。"西营田"也是防备吐蕃的。
里正:唐制,每百户设一里正,负责管理户口。检查民事、催促赋役等。裹头:男子成丁,就裹头巾,犹古之加冠。古时以皂罗(黑绸)三尺裹头,曰头巾。新兵因为年纪小,所以需要里正给他裹头。还:还(huán)。
边庭:边疆。武皇:汉武帝刘彻。唐诗中常有以汉指唐的委婉避讳方式。这里借武皇代指唐玄宗。唐人诗歌中好以“汉”代“唐”,下文“汉家”也是指唐王朝。开边:用武力开拓边疆。
汉家:汉朝。这里借指唐。山东:崤山或华山以东。古代秦居西方,秦地以外,统称山东。荆杞:荆棘与杞柳,都是野生灌木。
陇亩:田地。陇,通“垄”,在耕地上培成一行的土埂,田埂,中间种植农作物。无东西:不分东西,意思是行列不整齐。
况复:更何况。秦兵:指关中一带的士兵。耐苦战--能顽强苦战。这句说关中的士兵能顽强苦战,像鸡狗一样被赶上战场卖命。
长者:即上文的道旁过者,也指有名望的人,即杜甫。征人敬称他为长者。役夫敢申恨:征人自言不敢诉说心中的冤屈愤恨。这是反诘语气,表现士卒敢怒而不敢言的情态。役夫:行役的人。敢:敢:怎么敢。
且如:就如。关西:当时指函谷关以西的地方。这两句说,因为对吐蕃的战争还未结束,所以关西的士兵都未能罢遣还家。
县官:官府。
比邻:近邻。
青海头:即青海边。这里是自汉代以来,汉族经常与西北少数民族发生战争的地方。唐初也曾在这一带与突厥、吐蕃发生大规模的战争。
烦冤:愁烦冤屈。啾啾:象声词,形容凄厉的哭叫声。
全诗借征夫对老人的答话,倾诉了人民对战争的痛恨和它所带来的痛苦。地方官吏在这样的情况下还要横征暴敛,百姓更加痛苦不堪。这是诗人深切地了解民间疾苦和寄予深刻同情的名篇之一。
天宝以后,唐王朝对西北、西南少数民族的战争越来越频繁。这连年不断的大规模战争,不仅给边疆少数民族带来沉重灾难,也给广大中原地区人民带来同样的不幸。
据《资治通鉴》卷二百一十六载:“天宝十载四月,剑南节度使鲜于仲通讨南诏蛮,大败于泸南。时仲通将兵八万,……军大败,士卒死者六万人,仲通仅以身免。杨国忠掩其败状,仍叙其战功。……制大募两京及河南北兵以击南诏。人闻云南多瘴疠,未战,士卒死者什八九,莫肯应募。杨国忠遣御史分道捕人,连枷送诣军所。……于是行者愁怨,父母妻子送之,所在哭声振野。”这段历史记载,可当作这首诗的说明来读。而这首诗则艺术地再现了这一社会现实。
“行”是乐府歌曲的一种体裁。杜甫的《兵车行》没有沿用古题,而是缘事而发,即事名篇,自创新题,运用乐府民歌的形式,深刻地反映了人民的苦难生活。
诗歌从蓦然而起的客观描述开始,以重墨铺染的雄浑笔法,如风至潮来,在读者眼前突兀展现出一幅震人心弦的巨幅送别图:兵车隆隆,战马嘶鸣,一队队被抓来的穷苦百姓,换上了戎装,佩上了弓箭,在官吏的押送下,正开往前线。征夫的爷娘妻子乱纷纷地在队伍中寻找、呼喊自己的亲人,扯着亲人的衣衫,捶胸顿足,边叮咛边呼号。车马扬起的灰尘,遮天蔽日,连咸阳西北横跨渭水的大桥都被遮没了。千万人的哭声汇成震天的巨响在云际回荡。“耶娘妻子走相送”,一个家庭支柱、主要劳动力被抓走了,剩下来的尽是些老弱妇幼,对一个家庭来说不啻是一个塌天大祸,怎么不扶老携幼,奔走相送呢?一个普通“走”字,寄寓了诗人多么浓厚的感情色彩!亲人被突然抓兵,又急促押送出征,眷属们追奔呼号,去作那一刹那的生死离别,是何等仓促,何等悲愤!“牵衣顿足拦道哭”,一句之中连续四个动作,又把送行者那种眷恋、悲怆、愤恨、绝望的动作神态,表现得细腻入微。诗人笔下,灰尘弥漫,车马人流,令人目眩;哭声遍野,直冲云天,震耳欲聋!这样的描写,给读者以听觉视觉上的强烈感受,集中展现了成千上万家庭妻离子散的悲剧,令人触目惊心!
接着,从“道旁过者问行人”开始,诗人通过设问的方法,让当事者,即被征发的士卒作了直接倾诉。
“道旁过者”即过路人,也就是杜甫自己。上面的凄惨场面,是诗人亲眼所见;下面的悲切言辞,又是诗人亲耳所闻。这就增强了诗的真实感。“点行频”,意思是频繁地征兵,是全篇的“诗眼”。它一针见血地点出了造成百姓妻离子散,万民无辜牺牲,全国田亩荒芜的根源。接着以一个十五岁出征,四十岁还在戍边的“行人”作例,具体陈述“点行频”,以示情况的真实可靠。“边庭流血成海水,武皇开边意未已。”“武皇”,是以汉喻唐,实指唐玄宗。杜甫如此大胆地把矛头直接指向了最高统治者,这是从心底迸发出来的激烈抗议,充分表达了诗人怒不可遏的悲愤之情。
诗人写到这里,笔锋陡转,开拓出另一个惊心动魄的境界。诗人用“君不闻”三字领起,以谈话的口气提醒读者,把视线从流血成海的边庭转移到广阔的内地。诗中的“汉家”,也是影射唐朝。华山以东的原田沃野千村万落,变得人烟萧条,田园荒废,荆棘横生,满目凋残。诗人驰骋想象,从眼前的闻见,联想到全国的景象,从一点推及到普遍,两相辉映,不仅扩大了诗的表现容量,也加深了诗的表现深度。
从“长者虽有问”起,诗人又推进一层。“长者”,是征夫对诗人的尊称。“役夫”是士卒自称。“县官”指唐王朝。“长者”二句透露出统治者加给他们的精神桎梏,但是压是压不住的,下句就终究引发出诉苦之词。敢怒而不敢言,而后又终于说出来,这样一阖一开,把征夫的苦衷和恐惧心理,表现得极为细腻逼真。这几句写的是眼前时事。因为“未休关西卒”,大量的壮丁才被征发。而“未休关西卒”的原因,正是由于“武皇开边意未已”所造成。“租税从何出?”又与前面的“千村万落生荆杞”相呼应。这样前后照应,层层推进,对社会现实的揭示越来越深刻。这里忽然连用了几个短促的五言句,不仅表达了戍卒们沉痛哀怨的心情,也表现出那种倾吐苦衷的急切情态。这样通过当事人的口述,又从抓兵、逼租两个方面,揭露了统治者的穷兵黩武加给人民的双重灾难。
诗人接着感慨道:如今是生男不如生女好,女孩子还能嫁给近邻,男孩子只能丧命沙场。这是发自肺腑的血泪控诉。重男轻女,是封建社会制度下普遍存在的社会心理。但是由于连年战争,男子的大量死亡,在这一残酷的社会条件下,人们却一反常态,改变了这一社会心理。这个改变,反映出人们心灵上受到多么严重的摧残啊!最后,诗人用哀痛的笔调,描述了长期以来存在的悲惨现实:青海边的古战场上,平沙茫茫,白骨露野,阴风惨惨,鬼哭凄凄。寂冷阴森的情景,令人不寒而栗。这里,凄凉低沉的色调和开头那种人声鼎沸的气氛,悲惨哀怨的鬼泣和开头那种惊天动地的人哭,形成了强烈的对照。这些都是“开边未已”所导致的恶果。至此,诗人那饱满酣畅的激情得到了充分的发挥,唐王朝穷兵黩武的罪恶也揭露得淋漓尽致。
《兵车行》是杜诗名篇,为历代推崇。它揭露了唐玄宗长期以来的穷兵黩武,连年征战,给人民造成了巨大的灾难,具有深刻的思想内容。在艺术上也很突出。首先是寓情于叙事之中。这篇叙事诗,无论是前一段的描写叙述,还是后一段的代人叙言,诗人激切奔越、浓郁深沉的思想感情,都自然地融汇在全诗的始终,诗人那种焦虑不安、忧心如焚的形象也仿佛展现在读者面前。其次在叙述次序上参差错落前后呼应,舒得开,收得起,变化开阖,井然有序。第一段的人哭马嘶、尘烟滚滚的喧嚣气氛,给第二段的倾诉苦衷作了渲染铺垫;而第二段的长篇叙言,则进一步深化了第一段场面描写的思想内容,前后辉映,互相补充。同时,情节的发展与句型、音韵的变换紧密结合,随着叙述,句型、韵脚不断变化,三、五、七言,错杂运用,加强了诗歌的表现力。如开头两个三字句,急促短迫,扣人心弦。后来在大段的七字句中,忽然穿插上八个五字句,表现“行人”那种压抑不住的愤怒哀怨的激情,格外传神。用韵上,全诗八个韵,四平四仄,平仄相间,抑扬起伏,声情并茂。再次,是在叙述中运用过渡句和习用词语,如在大段代人叙言中,穿插“道旁过者问行人,行人但云点行频。”“长者虽有问,役夫敢申恨?”和“君不见”、“君不闻”等语,不仅避免了冗长平板,还不断提示,惊醒读者,造成了回肠荡气的艺术效果。诗人还采用了民歌的接字法,如“牵衣顿足拦道哭,哭声直上干云霄”。“道旁过者问行人,行人但云点行频”等,这样蝉联而下,累累如贯珠,朗读起来,铿锵和谐,优美动听。最后,采用了通俗口语,如“耶娘妻子”、“牵衣顿足拦道哭”、“被驱不异犬与鸡”等,清新自然,明白如话,是杜诗中运用口语非常突出的一篇。前人评及此,曾这样说:“语杂歌谣,最易感人,愈浅愈切。”这些民歌手法的运用,给诗增添了明快而亲切的感染力。
(郑庆笃)
这是一首反对唐玄宗穷兵黩武的政治讽刺诗,可能作于天宝十载(751)。天宝以后,唐王朝对我国边疆少数民族的征战越来越频繁,战争的性质,已由天宝以前的制止侵扰,安定边疆,转化为残酷征伐。连年征战,给边疆民族和中原人民都带来深重的灾难。
《资治通鉴》卷216载:"天宝十载四月,剑南节度使鲜于仲通讨南诏蛮,大败于沪南。时仲通将兵八万,……军大败,士卒死者六万人,仲通仅以身免。杨国忠掩其败状,仍叙其战功。……制大募两京及河南北兵以击南诏。人闻云南多瘴疬,未战,士卒死者十八九,莫肯应募。杨国忠遣御史分道捕人,连枷送诣军所。……于是行者愁怨,父母妻子送之,所在哭声振野?"
这首诗大概就是为此事而作的(沈德潜认为此诗乃"为明皇用兵吐蕃而作"(《唐诗别裁》),不确)。全诗分为两大段:首段叙事,写送别的惨状。"问行人"以下为第二段,由征夫诉苦,是记言。诗人深刻地揭露了李唐王朝穷兵黩武给人民造成的深重灾难,表达了对人民不幸的真挚而深厚的同情。这是杜甫第一首为人民的苦难而写作的诗歌。
这是一首七言歌行,诗中多处使用了民歌的"顶真"手法,诵读起来,累累如贯珠,音调和谐动听。另外,还运用了对话方式和一些口语,使读者有身临现场的真切感。《唐宋诗醇》云:"此体创自老杜,讽刺时事而托为征夫问答之词。言之者无罪,闻之者足以为戒,《小雅》遗音也。篇首写得行色匆匆,笔势汹涌,如风潮骤至,不可逼视。以下出点行之频,出开边之非,然后正说时事,末以惨语结之。词意沉郁,音节悲壮,此天地商声,不可强为也。"
秋色渐将晚,霜信报黄花。小窗低户深映,微路绕欹(qī)斜。为问山翁(wēng)何事,坐看流年轻度,拚(pàn)却鬓(bìn)双华。徙倚(xǐ)望沧海,天净水明霞。
念平昔,空飘荡,遍天涯。归来三径重扫,松竹本吾家。却恨悲风时起,冉(rǎn)冉云间新雁,边马怨胡笳。谁似东山老,谈笑静胡沙。
秋色日渐变浓,金黄的菊花传报霜降的信息。小窗低户深深掩映在菊花丛中,小路盘山而上,曲折倾斜。询问山公到底有什么心事,(原来是不忍心)坐看时光轻易流逝而双鬓花白。在太湖边上徘徊凝望,天空澄澈,湖水映照着明丽的彩霞。
追忆往日,漂泊不定,走遍天涯海角,却毫无建树。归来后重新打扫庭院中的小路,松竹才是我的家。却恨悲凉的秋风不时吹起,南归的大雁缓缓地飞行在云间,哀怨的胡笳声和边马的悲鸣声交织在一起。谁能像东晋谢安那样,谈笑间就扑灭了胡人军马扬起的尘沙。
黄花,指菊花。小窗低户:指简陋的房屋。微路,小路。敧斜:倾斜,歪斜。山翁:作者借以自称。何事:为什么。坐看:空看、徒欢。流年:指流逝的岁月。拚却:甘愿。华:同花,指在闲居中空白了鬓发。徙倚:徘徊,流连不去。沧海:此指临近湖州的太湖。作者时居汴山,在太湖南岸。
平昔:往日。遍:这里是“走遍”的意思。天涯,天边,喻平生飘荡之远。三径:庭院间的小路。松竹,代指山林隐居处,含有贞节自持之意。三径:王莽专权时,兖州刺史蒋诩辞宫回家,于园中辟三径,惟与求仲、羊仲往来。后常用三径喻隐居生活。悲风:悲凉的秋风。冉冉:指大雁缓缓飞行的样子。新雁:指最初南归之雁。边马,指边地的军马。胡笳:古代塞外民族的一种乐器。此处指军中的号角。胡沙。指代胡人发动的战争。
这是作者告老,隐居湖州弁山后写的作品。梦得随高宗南渡,陈战守之策,抗击金兵,深得高宗亲重。绍兴初,被起为江东安抚大使,曾两度出任建康知府(府治在今南京市),兼总四路漕计,以给馈饷,军用不乏,诸将得悉力以战,阻截金兵向江南进攻。高宗听信奸相秦桧,向金屈膝求和,抗金名将岳飞、张宪被冤杀,主战派受到迫害,梦得被调福建安抚使,兼知福州府,使他远离长江前线,无所作为,他于1144年被迫上疏告老,隐退山野。眼看强敌压境,边马悲鸣,痛感流年轻度,白发徒增,很想东山再起,歼灭敌军,但却已经力不从心,思欲效法前贤谢安而不可得了。因写此词,抒发自己内心的悲慨和对时局的忧虑。
上片起首四句先写晚年生活的环境和乐趣。秋色已深,菊花开放,霜降来临,词人所住的房子掩映在花木深处,小路盘山蜿蜒而上。这是一幅山居图景,清丽而幽静。下面用自问自答的方式写自己生活的乐趣:若问我为什么就白白地看着那风月流逝,毫不顾及双鬓已经斑白?我会回答是因为留恋如沧海般辽阔美丽的太湖,它映出了青天云霞,明媚绚烂。
下片写自己的生活和老来的怀抱。飘泊了一生,足迹遍于天涯,现在回到家里,扫净已荒芜的道路,那松竹茂盛的地方就是我的家园。词人回到家中感到喜悦和安慰,所以笔下的家园也显得十分静谧、优美。但在那个国土沦丧,河山破碎的时代,一个胸怀抱国之心的抗金志士,又怎能终老于隐居的山林呢?“却恨”三句,笔锋一转,在隐居之后,词人却时常听到“悲风时起”,这悲风是自然界之风,更是人间悲风,南宋朝廷苟安求和,不愿力战敌人,前线频传战败消息,对他来说,也就是“悲风”。再看到归雁南飞,金兵南下,愤怒之火又在胸中烧起,所以句首着一“恨”字,力敌千钧,倾注了词人的满腔忧愤。这种爱国激情,使他对自己不能像谢安那样从容破敌感到有愧于国家,也对南宋将无良才感到深深的忧虑。虽然退居且愿一享隐居之乐,但他又挂念抗金大计,时刻关注前线,所以一首抒写晚年怀抱之词就表现得感情激越、悲凉、慷慨,充满了爱国忧民之情。
南来不作楚臣悲,重入修门自有期。
为报春风汨(mì)罗道,莫将波浪枉明时。
我从南方归来不必再象屈原那样为报国无门而悲伤自怜,眼看着就能回到长安回到朝堂。
在这春风中行进在汨罗江边的路上,回想起先贤,激励着自己要有所作为,不要辜负了这开明的时代。
修门:此借指长安城门。
明时:政治清明之时。
吟咏屈原的诗词,也有相当多的是一些迁客骚人,宦游经过秭归等地时,于羁旅之中吊念屈原,含有对自己身世遭际的感叹。诗人同情屈原的可悲命运,把个人遭受排斥打击的忿恨和不满压抑在心中。柳宗元还写过“投迹山水地,放情咏《离骚》。”引屈原为知己,抒被贬谪抑郁忧愤之情。
“南来不作楚臣悲”,南来,点明自己的处境;写诗人回顾贬湘时,已下定决心,不作悲怆的楚臣。即不愿像屈原那样因愤世而怀沙自沉。“不作楚臣悲”,表明自己的心境,自己不会像届原那样,因忧国忧民而自沉于水。为何不悲?
“重入修门自有期”,表明诗人憧憬未来,有信心励精图治,再干一番事业。诗人以一达观的心态,对未来充满了信心。开头二句写事、抒情,皆未言及风,三句则引入风的描写。
“为报春风汨罗道”,述说在春暖花开的时节,又来到汨罗,这条路不是沉沦之路,而是充满希望之路。诗人为了答谢在汨罗江旅途道上春风吹拂,“莫将波浪枉明时”,再次指出不能像汨水的波涛淹没到大湖中,而是下决心不辜负元和中兴的美好时光。波浪,人生波折,社会动荡。“莫”、“波浪”、“枉”、“明时”暗寓出诗人不因为遭受到挫折而耽搁了自己在政治清明之时施展才干的情愫。
观此诗作,以七绝近体而存古韵,以平实质朴而寄深情,中唐以后少有人能及。东坡尝评子厚之诗:发纤秾于古简,寄至味于淡泊。此诗没有刻意渲染,只是平实的语句,却能感人至深;没有刻意表白,只是普通的叙述,却是发自肺腑。诗中写江中遇风,并未具体写风的表现,而是以人生的经历、体验作为主要表现内容,将“春风”作一点缀,以此与作者那乐观的心境相互映衬。
隋季穷兵复浚川,自为猛虎可周旋。
锦帆东去不归日,汴水西来无尽年。
本欲山河传百二,谁知钟鼎已三千。
那堪重问江都事,回望空悲绿树烟。
诗人张祜立足现实寄寓兴亡感的同时,也流露出对国家、对百姓的深深同情和关怀,从一个侧面反映了他忧国忧民的情怀。何焯曾评论李商隐《隋宫》其二“春风举国裁宫锦,半作障泥半作帆”说“借锦帆事点化,得水陆绎骚,民不堪命之状,如在目前。”此一评论用于评论张祜《隋堤怀古》同样准确,切中肯綮。诗人对民生疾苦的深切关怀深藏而愈显。由此看来,张祜不仅仅对历史的兴亡特别关注,也不仅仅只有对现实的担忧,更有对民生的深切关怀和同情。他面对遗址陈迹不只是慨叹惋惜,也不只是追悼责备,更多的是面对现实,“以史为镜”照出当朝的一些社会政治状况,并为当朝一步步走向衰落灭亡的深渊而忧心忡忡,表现出高度的历史责任感、使命感以及一定程度上的批判精神。